Srpska zajednica na Kosovu i Metohiji

U poslednjih šest decenija, od kraja Drugog svetskog rata, srpska zajednica na Kosovu i Metohiju nikada nije bila u tako teškom položaju u kakvom je danas. Teritorija Kosova i Metohije je od leta 1999. godine pod međunarodnom upravom, koja je učinila veoma malo da zaštiti Srbe od otvorenog i brutalnog nasilja Albanaca; teror, etničko čišćenje, uništavanje i otimanje imovine, zastrašivanje, pretnje i pritisak od tog vremena su svakodnevna pojava u životu Srba u pokrajini. Oko 60% srpskog stanovništva Kosova i Metohije, kao i mnogi drugi ne-Albanci, bilo je primorano da napusti pokrajinu i potraži utočište u centralnoj Srbiji. Obaveza je svih državnih organa Srbije i SCG da u političkim razgovorima o budućem statusu Kosova i Metohije učine sve da se ove nepravde isprave a srpskoj zajednici u pokrajini, kao i drugim ne-Albancima, omoguće normalni uslovi života. To je i jedini način da se reši problem povratka, a samim tim i očuvanja multietničnosti, jer se niko neće vratiti da bi bio izložen istom nasilju od kojeg je pre nekoliko godina morao da pobegne.

Polazni stavovi. Srbima na Kosovu i Metohiji neophodne su tri vrste ustavnih jemstava i zakonske zaštite da bi, u današnjim uslovima, mogli da opstanu u pokrajini. Prvo, ustavno-pravni položaj srpske zajednice na Kosovu i Metohiji mora biti tako određen da albanska većina neće imati ustavnog i zakonskog uporišta da postupa sa Srbima kao manjinom kojoj se mogu nametati rešenja protivna njenim vitalnim interesima. (1) Drugo, Srbi na Kosovu i Metohiji moraju uživati sva individualna prava i slobode koje države Evropske Unije, SCG i Srbija garantuju svojim građanima: ne sme se dozvoliti da, kao danas, stav pokrajinskih vlasti prema Srbima diktira etnička netrpeljivost a ne političke vrednosti civilizovanog sveta. Treće, srpskoj zajednici na Kosovu i Metohiji moraju biti data institucionalna jemstva i obezbeđeni institucionalni mehanizmi normalnog života i sigurnog opstanka u pokrajini.

U sadašnjim prilikama, ta jemstva i mehanizme najlakše je uvesti kroz proces decentralizacije,  čiji cilj treba da bude formiranje srpskog entiteta na Kosovu i Metohiji. Postojanje takvog entiteta ničim ne bi narušavalo teritorijalno jedinstvo pokrajine, niti bi predstavljalo osnov za njenu podelu; ono bi  samo bilo institucionalni izraz srpske autonomije u okviru Kosova i Metohije, na koju Srbi imaju ništa manje prava nego kosovski Albanci u okviru Srbije.          

Teritorija srpskog entiteta. Srpski entitet obuhvatao bi sadašnje i novoformirane opštine multietničkog sastava ali sa jasnom srpskom većinom. Nove opštine ovog tipa, koje bi se uspostavile kroz proces decentralizacije vlasti na Kosovu i Metohiji, bitan su preduslov za povratak većeg broja interno raseljenih lica u pokrajinu. Njih treba formirati u Severnoj Mitrovici odnosno na severu Kosova, zatim na centralnom Kosovu, u Kosovskom Pomoravlju i u Metohiji. Sadašnje i novoformirane opštine sa srpskom većinom ne bi činile kompaktnu teritoriju, ali bi zahvaljujući svojoj funkcionalnoj povezanosti predstavljale institucionalni okvir za normalan život i siguran opstanak srpske zajednice u pokrajini.[2] Osim toga, deo srpskog entiteta bila bi i najvažnija središta pravoslavne vere na Kosovu i Metohiji, ukoliko se ne nalaze na teritoriji većinskih srpskih opština. To bi svakako bili Pećka patrijaršija, Visoki Dečani, Bogorodica Ljeviška, Sveti Arhanđeli i Devič, sa „zaštitnim zonama“ oko njih, o kojima se govori u Eideovom izveštaju. U formiranju „zaštitnih zona“ oko manastira trebalo bi obavezno uzeti u obzir i opravdane zahteve SPC za povraćajem imovine oduzete nacionalizacijom posle Drugog svetskog rata.

Nadležnosti i ovlašćenja opština sa srpskom većinom. Osnovna prava Srba na Kosovu i Metohiji, koja su danas ugrožena a u mnogome i pogažena, mogu se zaštiti samo ukoliko se sprovede ne bilo kakva, već istinska i sveobuhvatna decentralizacija  vlasti u pokrajini. Takva decentralizacija ujedno je i način da se u razumnom roku reše gorući problemi bezbednosti, slobode kretanja i povratka. O tome danas postoji široka saglasnost i u svetu, kako se dobro vidi iz Eideovog izveštaja, poslednjeg autoritativnog međunarodnog dokumenta posvećenog Kosovu i Metohiji (avgust 2005.), koji daje i niz trezvenih preporuka za poboljšanje stanja u pokrajini.

Da bi se sprovela istinska i sveobuhvatna decentralizacija, neophodno je da organi lokalne samouprave na Kosovu i Metohiji dobiju niz konkretnih nadležnosti i ovlašćenja, koja sada ne poseduju. To su pre svega:

(1) Puna kulturna autonomija (samouprava u oblasti upotrebe jezika, obrazovanja, medija i kulturnih ustanova; zaštita verskih i kulturnih spomenika; pravo na posebne institucionalne veze sa Beogradom u ovim oblastima).

(2) Autonomija u zdravstvu i socijalnoj politici (samouprava u oblasti zdravstva; određene nadležnosti u oblasti socijalne zaštite i penzionog osiguranja; pravo na kadrovsku i materijalnu pomoć Beograda u ovim oblastima).

(3) Finansijska i privredna autonomija (finansijska autonomija opština; nadležnosti vezane za infrastrukturu na teritoriji opštine; pravo na prostorno planiranje; pravo na sprovođenje privatizacije na teritoriji opštine).

(4) Lokalna policija i pravosuđe (odgovarajuće nadležnosti lokalne policije; multietnički sastav policije srazmeran etničkom sastavu stanovništva; pravo opštinskih skupština da biraju šefa lokalne policije odnosno sudije opštinskih sudova, s tim da ih potvrđuje pokrajinska vlast).

U sklopu ovako sprovedene decentralizacije treba omogućiti međuopštinsko povezivanje u vršenju određenih nadležnosti od zajedničkog interesa, to jest „horizontalne veze“ među opštinama, kao i stvaranje odgovarajućih tela, kroz koja bi se te veze ostvarivale. U već pomenutim i nekim drugim oblastima, opštine u sastavu srpskog entiteta formirale bi odgovarajuća tela i organe, a bile bi im zajemčene i direktne institucionalne veze sa Beogradom. Bez takvih veza  teško je zamisliti da bi te opštine – tradicionalno siromašne, za poslednjih pet godina privredno i kadrovski još višestruko oslabljene, a i inače sa malim investicionim mogućnostima – mogle zaista da iskoriste šansu novih nadležnosti i ovlašćenja, i da za svoje stanovnike stvore ekonomski održive životne uslove kakvi su postojali pre 1999. godine.[3]

Individualna prava i slobode. Srbi na Kosovu i Metohiji, a pogotovu oni koji žive izvan opština sa većinskim srpskim stanovništvom, izloženi su dobro poznatim mehanizmima diskriminacije i asimilacije, kojima se narušavaju njihova osnovna prava i slobode. Zato im mora biti izričito zajemčen niz posebnih prava kao što su: pravo na izražavanje nacionalnog identiteta; pravo na upotrebu srpskog jezika i pisma (uključujući i pravo na njegovu službenu upotrebu pod utvrđenim uslovima); pravo na školovanje na srpskom jeziku; pravo na negovanje sopstvene kulture i tradicije (uključujući i pravo na upotrebu nacionalnih simbola); pravo na saradnju sa sunarodnicima u pokrajini i izvan nje. Slično tome, mora se zvanično stati na put diskriminaciji prema Srbima i drugim ne-Albancima, pre svega u ophođenju vlasti prema njima i pri zapošljavanju, dok se zakonom moraju zabraniti svi oblici nasilne asimilacije i izazivanja rasne, nacionalne i verske mržnje.

Zaštita srpske zajednice u ravni centralne vlasti u pokrajini. Decentralizacijom se može postići da se normalizuju svakodnevni uslovi života za Srbe na Kosovu i Metohiji. Puna zaštita njihovih prava traži institucionalna jemstva i na višim nivoima vlasti, a pre svega u parlamentu Kosova i Metohije. Kada su u pitanju odluke parlamenta koje se tiču vitalnih interesa srpske zajednice, uključujući i donošenje pokrajinskih zakona, treba predvideti da se odluka ne može valjano doneti ako za nju ne glasa i većina poslanika srpske nacionalnosti. Radi obezbeđenja vladavine prava na Kosovu i Metohiji, trebalo bi predvideti i posebne mehanizme u ravni sudske vlasti, koji bi imali za cilj da spreče kršenje prava pripadnika srpske i drugih nealbanskih zajednica. Jedna od mera te vrste bilo bi i zadržavanje sudija iz stranih zemalja, koji bi bili punopravni članovi sudskih veća na svim višim instancama sudske vlasti u pokrajini (što se u osnovi preporučuje i u Eideovom izveštaju).

Jemstva. Teritorija i uređenje srpskog entiteta, sa svim pravima i nadležnostima, bili bi deo opšteg sporazuma kojim bi se rešilo pitanje Kosova i Metohije bez narušavanja suvereniteta i teritorijalnog integriteta Srbije i SCG. Taj sporazum bi bio rezultat političkog kompromisa, do kojeg bi se došlo na pregovorima o budućem statusu Kosova i Metohije, a prihvatile bi ga i srpska i albanska strana. Njime bi se obezbedila suštinska autonomija za pokrajinu u okviru Srbije, čime bi bili zadovoljeni legitimni interesi albanske zajednice, a postojanje srpskog entiteta ničim ne bi ugrozilo te interese, niti bi dovelo u pitanje teritorijalno jedinstvo Kosova i Metohije.

(kraj) [1] Rešnja kojima se ovo obezbeđuje sadržana su u drugim delovima Platforme

[2]Preostale opštine u pokrajini mogle bi se zvati i albanskim entitetom, mada taj izraz asocira na dejtonsku podelu Bosne i Hercegovine na dva entiteta, dok se u ovoj platformu ne prelaže ništa slično.

[3] Svi pomenuti razlozi važe u daleko većoj meri za opštine sa srpskom većinom koje tek treba formirati u sadašnjim izolovanmim srpskim enklavama centalnog Kosova, Kosovskog Pomoravlja i Metohije; pomoć Beograda tu je još bitnija na severu pokrajine ili u Štrpcu.