Naučnici otkrili tajne Slovena: Geni konačno pokazali odakle su došli Hrvati

Počevši od 6. veka nove ere, slovenske grupe počinju da se pojavljuju u pisanim izvorima Vizantije i zapadnih hronika, naseljavajući prostore od Baltika do Balkana i od Labe do Volge. Ipak, za razliku od poznatih seoba germanskih plemena poput Gota ili Langobarda, ili legendarnih osvajanja Huna, slovenska priča dugo je bila enigma za istoričare srednjovekovne Evrope.

Delimično je to zbog toga što su rane slovenske zajednice ostavile veoma malo arheoloških tragova: praktikovali su kremaciju, gradili jednostavne kuće i pravili neukrašenu, jednostavnu keramiku. Možda najvažnije – nisu ostavili pisane zapise sve do nekoliko vekova kasnije.

Kao rezultat toga, sam pojam Sloveni bio je nejasan, često nametnut od strane spoljašnjih hroničara i kasnije zloupotrebljavan u nacionalističkim ili ideološkim raspravama. Ko su ti ljudi bili i kako su uspeli da toliko promene kulturnu i jezičku mapu Evrope?

Istoričari već dugo raspravljaju da li je širenje slovenske materijalne kulture i jezika rezultat masovne migracije, postepenog "slavenizovanja" lokalnog stanovništva, ili kombinacije oba procesa. Međutim, dokazi su bili oskudni naročito u tim ranim vekovima, kada je praktikovanje kremacije gotovo onemogućavalo DNK analize, a arheološki tragovi bili skromni.

Kako su Sloveni transformisali Evropu

Sada je međunarodni istraživački tim iz Nemačke, Austrije, Poljske, Češke i Hrvatske, predvođen HistoGenes konzorcijumom, u saradnji sa Zavodom za zaštitu kulturne baštine i arheologiju Saksonije-Anhalta, dao odgovore kroz prvu sveobuhvatnu DNK analizu srednjovekovnih slovenskih populacija.

Sekvenciranjem više od 550 drevnih genoma, tim je otkrio da je uspon Slovena u suštini bio priča o kretanju naroda. Njihovi genetski tragovi ukazuju na poreklo iz oblasti koja se prostire od južne Belorusije do centralne Ukrajine što se poklapa sa dugogodišnjim lingvističkim i arheološkim rekonstrukcijama.

Istraživanje je objavio Institut Maks Plan.

"Iako su direktni dokazi iz ranih slovenskih jezgra i dalje retki, naši genetski nalazi daju prve konkretne tragove o formiranju slovenskog porekla ukazujući na verovatno poreklo između reka Dnjestar i Don", kaže Joša Grecinger, genetičar iz Instituta Maks Plank za evolucionu antropologiju u Lajpcigu i vodeći autor studije.

Podaci pokazuju da su, počevši od 6. veka, velike migracije nosile istočnoevropsko poreklo preko ogromnih delova centralne i istočne Evrope, potpuno menjajući genetski sastav regiona poput istočne Nemačke i Poljske. Ali to širenje nije bilo klasično osvajanje: nije bilo vojski ni imperijalne dominacije, već su doseljenici gradili nove zajednice bazirane na porodičnim i rodbinskim vezama.

Ovaj model nije bio ujednačen u svim regionima:

U istočnoj Nemačkoj, promena je bila duboka društvo se organizovalo oko velikih porodičnih loza, sa jasno izraženim patrilinearnim (muškim) srodstvom, što je za razliku od malih nuklearnih porodica iz prethodnog perioda.

U Hrvatskoj, promene su bile manje dramatične slovenske grupe su se uklopile u postojeće društvene obrasce, rezultujući mešovitim zajednicama u kojima su se nove i stare tradicije često preplitale.

"Umesto da su Sloveni bili jedan narod koji se kretao kao celina, njihova ekspanzija je bila mozaik različitih grupa svaka sa svojom adaptacijom. Nikada nije postojao jedan slovenskai identitet, već mnogi", objašnjava Zuzana Hofmanova iz Instituta Maks Plank i Masarikovog univerziteta u Brnu.

Važno je i da nije bilo značajnog polnog disbalansa – selile su se cele porodice, a i muškarci i žene su podjednako učestvovali u formiranju novih društava.

wonderlandstock / Alamy / Profimedia

Fokus na Istočnu Nemačku

U istočnoj Nemačkoj, genetski podaci otkrivaju posebno upečatljivu priču. Nakon pada Tiringije više od 85% genetskog porekla stanovništva u tom regionu potiče od novopridošlica sa Istoka. To predstavlja radikalan zaokret u odnosu na prethodni period seoba naroda, kada je stanovništvo imalo kosmopolitski sastav što najbolje pokazuje nalazište Bruken u Saksoniji-Anhaltu, bogato opremljeno kasnoantičko groblje, koje je otkrilo mešavinu severno-, srednje- i južnoevropskog porekla.

Sa širenjem Slovena, ova raznolikost je zamenjena populacionim profilom gotovo identičnim savremenim slovenskim narodima istočne Evrope.

Arheološki nalazi iz grobalja potvrđuju da su ove nove zajednice bile organizovane oko velikih proširenih porodica i patrilinearnog porekla dok su mlade žene često napuštale svoje rodna sela kako bi se udala i pridružila novim domaćinstvima u drugim mestima.

Zanimljivo je da se genetsko nasleđe ovih ranih istočnoevropskih doseljenika i danas može pronaći kod Lužičkih Srba, slovenske manjine u istočnoj Nemačkoj. Uprkos vekovima kulturnih i jezičkih promena koje su ih okruživale, Lužički Srbi su zadržali genetski profil vrlo sličan ranim srednjovekovnim slovenskim populacijama koje su naselile ovaj region pre više od 1.000 godina.

Fokus na Poljsku 

U Poljskoj, ovo istraživanje pobija ranije pretpostavke o dugotrajnom kontinuitetu stanovništva. Genetski rezultati pokazuju da su od 6. i 7. veka nove ere raniji stanovnici tog regiona – potomci populacija sa snažnim vezama prema severnoj Evropi i posebno Skandinaviji – gotovo potpuno nestali i da su postepeno zamenjeni doseljenicima sa Istoka, koji su blisko povezani sa današnjim Poljacima, Ukrajincima i Belorusima.

Ovaj zaključak dodatno potvrđuje analiza nekih od najranijih poznatih slovenskih skeletnih grobova u Poljskoj, iskopanih na nalazištu Grodek, koji predstavljaju retke i direktne dokaze o ovim ranim migrantima.

Iako je promena stanovništva bila velika i značajna, genetski dokazi ipak pokazuju i manje tragove mešanja sa lokalnim populacijama.

Ova otkrića ističu i razmere demografske promene, ali i složenost procesa koji su oblikovali jezičke i kulturne temelje savremene centralne i istočne Evrope.

Fokus na Hrvatsku

Severni Balkan prikazuje drugačiji obrazac u poređenju sa severnim oblastima slovenskih migracija, priču koja kombinuje i promene i kontinuitet. Analize drevne DNK iz Hrvatske i susednih regiona pokazuju značajan priliv istočnoevropskog genetskog porekla, ali ne i potpunu genetsku zamenu lokalnog stanovništva. Umesto toga, istočnoevropski doseljenici su se mešali sa raznovrsnim lokalnim populacijama, stvarajući nove, hibridne zajednice.

Genetske analize pokazuju da u savremenim balkanskim populacijama udeo ovog istočnoevropskog porekla značajno varira, ali često čini otprilike polovinu, ili čak manje, od ukupnog genetskog sastava što ukazuje na složenu demografsku istoriju regiona.

Formiranje ovakvih mešanih zajednica jasno se vidi na nalazištu Velim (u Hrvatskoj), gde neki od najstarijih slovenskih grobova u regionu sadrže dokaze o prisustvu istočnoevropskih doseljenika, ali i do 30% lokalnog porekla.

U ovom slučaju, slovenska migracija nije bila talas osvajanja, već dug proces mešanja, ženidbenih veza i prilagođavanja,  proces koji je doveo do kulturne, jezičke i genetske raznolikosti koja i danas karakteriše Balkansko poluostrvo.

Potvrda u Češkoj (Moravska)

U jednoj nezavisnoj studiji, objavljenoj istog dana u časopisu Genome Biology, koju su između ostalih podržali češki projekti FORMOR i RES-HUM, istraživači iz Češke, Nemačke, Švajcarske i Velike Britanije, predvođeni dr Zuzanom Hofmanovom, otkrili su da je došlo i do promene stanovništva u južnoj Moravskoj (današnja Češka), te da se ova demografska promena može povezati sa prelaskom na materijalnu kulturu povezanu sa Slovenima, koja potiče iz područja današnje Ukrajine.

Dok su genomi pojedinaca iz perioda seoba naroda pokazivali veliku genetsku raznolikost, pojedinci povezani sa slovenskim kulturnim horizontima imali su genetske sličnosti sa severoistočnom Evropom – osobina koja ranije nije bila prisutna u tom regionu.

Ovaj skup podataka uključuje i jedan izuzetan nalaz - novorođenče sahranjeno u vrlo ranom slovenskom kontekstu, koji se obično vezuje za kremaciju, čime je precizno vremenski i prostorno locirana promena, i povezana sa Prag-Korčak kulturnom grupom.

Štaviše, isti genetski signal bio je prisutan ne samo kod pojedinaca iz 7. i 8. veka, već je kontinuirano prisutan i tokom 9. i 10. veka, kada se ovaj region dovodi u vezu sa jednom od najranijih slovenskih političkih tvorevina –Velikomoravskoj kneževini.

Moravska je poznata po svetoj braći Ćirilu i Metodiju, kao i po prvom književnom slovenskom jeziku staroslovenskom, i glagoljici koju su stvorili za svoju misiju među Moravskim Slovenima.

Novo poglavlje evropske istorije

Ova studija ne rešava samo istorijsku zagonetku o tome kako je nastala jedna od najvećih jezičkih i kulturnih grupa na svetu, već nudi i nove uvide u to zašto su se Sloveni tako uspešno širili i zašto su iza sebe ostavili tako malo tragova onakvih kakve su istoričari nekada očekivali.

Kako objašnjava Valter Pol, jedan od vodećih autora studije i istoričar srednjeg veka pri Austrijskoj akademiji nauka, slovenske migracije predstavljaju sasvim drugačiji model društvene organizacije:

"Demografsko širenje odozdo, pokret zasnovan na manjim grupama ili privremenim savezima, koje su naseljavale nova područja bez nametanja fiksnog identiteta ili elitnih struktura."

Njihov uspeh nije proizašao iz osvajanja, već iz pragmatičnog, egalitarnog načina života,  načina koji je izbegavao teške društvene hijerarhije i terete propadajućeg rimskog sveta. U mnogim oblastima, Sloveni su predstavljali održivu alternativu posustalim carstvima u okruženju. Njihova društvena otpornost, jednostavna privreda zasnovana na osnovnim potrebama i spremnost na prilagođavanje činile su ih izuzetno sposobnim da opstanu u periodima nestabilnosti, bilo da je uzrok bila klimatska promena ili epidemija.

Nova genetska otkrića podržavaju ovakvo tumačenje. Tamo gde se rane slovenske zajednice nalaze u arheološkim i istorijskim zapisima, njihovi genetski tragovi se podudaraju: svi potiču od zajedničkog pretka, ali regionalne razlike su nastale u zavisnosti od stepena mešanja sa lokalnim populacijama.

Na severu su germanski narodi uglavnom već napustili ta područja, ostavljajući prostor za slovensko naseljavanje. Na jugu su istočnoevropski doseljenici ulazili u mešane zajednice sa već postojećim stanovništvom.

Ovaj mozaikni proces objašnjava izuzetnu raznolikost kultura, jezika, pa čak i genetike današnje Centralne i Istočne Evrope.

"Širenje Slovena verovatno je bila poslednja demografska promena kontinentalnih razmera koja je trajno i duboko preoblikovala i genetski i jezički pejzaž Evrope", kaže Johanes Krauze, direktor Instituta Maks Plank za evolucionu antropologiju i jedan od vodećih autora studije.

Zahvaljujući ovim novim rezultatima, istraživači konačno mogu da prevaziđu praznine u pisanim i arheološkim izvorima i da prate pravi obim slovenskih migracija - jednog od najuticajnijih, ali često potcenjenih poglavlja evropske prošlosti.

Odjeci te istorije i danas su prisutni, u jezicima, kulturama, pa čak i u DNK miliona ljudi širom evropskog kontinenta.