LGBT i domaća kinematografija: Od Pukotina raja do Južnog vetra - Snimanje filma u svoja četiri zida ili nešto više

Inspektor Stupar je gej?

Tako je. Lik koga u seriji Južni vetar tumači Miloš Timotijević jeste gej i u poslednjoj epizodi se ljubi sa partnerom u njegovom stanu.

Ova scena je razjarila pojedine gledaoce, te je glumac već prvog dana posle prikazivanja dobio preko 100 pretećih poruka na društvenim mrežama većinski od "dece do 15 godina".

"Meni je jako čudno što ljudi u 21. veku poistovećuju glumca sa likom, a još više me šokira što su prilično grubi i puni mržnje prema homoseksualnoj zajednici", izjavio je Timotijević za Blic.

• LGBT i Balkan: Od zabrane do poluslobode
• Zašto je podrška LGBT osobama različita širom sveta
• Transrodni model koji ruši granice

U srpskoj, kao i u jugoslovenskoj kinematografiji, gej likovi su bili prisutni mnogo pre inspektora Stupara.

Prvi film sa gej scenom u stvari je i prvi snimljen u Srbiji - Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa iz 1911. godine, tvrdi Predrag Azdejković, gej aktivista.

"Tamo postoji scena kada se dvojica vojnika ljube u usta. Njima tih davnih dana to nije bio gej motiv, niti su za to znali, ali nama koji to danas gledamo, svakako jeste", objašnjava Azdejković za BBC na srpskom.

U različitim vremenskim i društvenim periodima, LGBT zajednica je u domaćoj kinematografiji prikazivana drugačije.

Nekada je posredi bio prkos i revolt, katkad rušenje tabua i samopromocija, a često je ova tema obrađivana podrugljivo i sa podsmehom.

LGBT u jugoslovenskom filmu

Režiser Želimir Žilnik i glumica Milja Vujanoviæ na Berlinskom festivalu 1969. godine/(Photo by Binder/ullstein bild via Getty Images)

Krajem pedesetih, odnosno početkom šezdesetih godina 20. veka počinju da se pojavljuju prve filmske scene koje bi se mogle protumačiti kao homoseksualne.

"Prvo se javlja Pukotina raja 1959. godine reditelja Vladimira Pogačića i nije eksplicitno gej, već je to više bliskost dve žene, dve prijateljice.

"Nakon toga, 1961. godine, film Zajednički stan Marijana Vajde gde se pucalo na to da scena sa dva muškarca u istom krevetu može nasmejati ljude", kaže za BBC na srpskom hrvatski filmski kritičar Nenad Polimac.

Ipak, jasnije prikazivanje LGBT motiva u jugoslovenskom filmu nastupa za vreme takozvanog Crnog talasa, tokom šezdesetih i sa početka sedamdesetih, u kojima je na neki način kritikovano tadašnje društvo i sistem.

Mnogi filmovi snimljeni u ovo doba bili su cenzurisani, ne samo zbog gej motiva.

"Svi crnotalasni filmovi su udarali na društvene tabue, dok je homoseksualnost bila obavezan i jedan dobrodošao sastojak", objašnjava Polimac.

• Odnos policije i LGBT zajednice: "ponižavajući“
• Kako LGBT osoba može da bude roditelj u Srbiji, ako nije Ana Brnabić
• "Zašto sam dala oglas da se ne odričem gej ćerke“

On kaže da su najznačajniji filmovi crnog talasa u kome postoje LGBT motivi oni čije su scenarije potpisivali ili zajednički režirali Gordan Mihić i Ljubiša Kozomara - posebno njihov rediteljski prvenac Vrane.

Treba pomenuti i filmove Buđenje pacova Živojina Pavlovića i Bubašinter Milana Jelića.

"Nemojmo zaboraviti Misterije organizma, gde reditelj Dušan Makavejev razgovara sa transvestitom Džeki Kartis, i Plastičnog Isusa Lazara Stojanovića, zbog koga je završio u zatvoru", navodi Polimac.

Dodaje da je "to tada moglo proći" prvenstveno jer homoseksualnost nije bila centralna tema, kinematografija je bila slobodna, a i filmovi crnog talasa nisu bili toliko gledani.

Osamdesete su donele filmove Dečko koji obećava Miše Radivojevića, i Lepota poroka Živka Nikolića, kao i popularne komedije Tesna koža 2 Milana Živkovića i Idi mi, dođi mi Zorana Čalića.

"Hoćemo, hoćemo cenzuru"

Jugoslovenska kinematografija se suočavala i sa cenzurom, za koju je bila zadužena posebna komisija za pregled filmova.

"Filmovi sa gej motivima su bili cenzurisani, ali ne zbog njih samih. Tadašnji jugoslovenski režim je imao problem sa političkim idejama, a gej motivi su išli u paketu s tim", smatra Azdejković.

Polimac pominje Maškarade, slovenački film Boštjana Hladnika iz 1971. godine, u kojem je jedna sporedna scena potpuno izbačena i Derviš i smrt Zdravka Velimirovića iz 1974. godine po romanu Meše Selimovića, gde je izostao deo knjige sa "homoseksualnim naznakama".

Država i LGBT

I pored nešto boljeg stanja LGBT populacije u Srbiji, i dalje ima diskriminacije i nasilja/Getty Images

Komunistička partija Jugoslavije je posle Drugog svetskog rata homoseksualnost vezivala za "dekadentnu buržoaziju i nezasiti kapitalizam" kome su bili skloni "dekadentni intelektualci, građanska klasa, sveštenici i neradnici", izjavio je hrvatski istoričar i građanski aktivista Frank Dota za bosanski portal Kliks.

Prema njegovim istraživanjima za doktorski rad o pravima LGBT osoba u Jugoslaviji u periodu od 1951. do 1977. godine, oko 500 muškaraca - njih 300 u Hrvatskoj i Srbiji, a 200 u ostalim republikama - osuđeno je na osnovu člana 186. Krivičnog zakona SFRJ za "protivprirodni blud".

Deo je dobio uslovne, a ostali kratke zatvorske kazne.

• Prvi transrodni Crnogorac kršten u crkvi: "Nisam hteo na operaciju bez blagoslova“
• Marvel dobija prvog transrodnog superheroja
• Dizni obećao: Bićemo posvećeni LGBT pričama

U istom razdoblju je u Zapadnoj Nemačkoj zbog "sklonosti ka istom polu" osuđeno i do 70.000, u Engleskoj 30.000, a u Italiji 20.000 muškaraca.

Zakon je u Jugoslaviji donet 1951. i nije podrazumevao krivičnu prijavu za lezbejski odnos. Na njega se gledalo kao na bludnu, prekršajnu radnju.

Posle promena Ustava 1974. godine, kada su zakonodavna ovlašćenja sa federalnog nivoa prenesena na republike i pokrajine, menja se i ova krivična odredba.

Hrvatska, Slovenija, Crna Gora i Vojvodina prve dekriminalizuju homoseksualnost, još 1977. godine.

Srbija je tek 1994. godine dekriminalizovala homoseksualnost, Makedonija 1997, a godinu dana kasnije Bosna i Hercegovina.

"Dve muve jednim udarcem"

Iako su homoseksualni motivi u jugoslovenskoj kinematografiji uglavnom bili izraz protesta i provokacije, često su korišćeni i kao sredstvo za uveseljavanje i zasmejavanje masa.

"Ja to pre svega vidim kao bunt i provokaciju. Oni su stvarali filmove u vreme kada se zbog homoseksualnih odnosa odlazilo u zatvor, a umetnici, ponekad kao i deca, vole da rade ono što je zabranjeno", objašnjava Predrag Azdejković.

Dodaje i da je bilo podsmeha.

"Ceo film Ćao inspektore je takav, ali ja nemam problem s tim jer je nastao u jednom vremenskom kontekstu, a i prvi je gde se cela radnja vrti oko gejeva."

Kaže da bi danas takav film bio neprihvatljiv jer je po "politički korektnim standardima" homofobičan, pun predrasuda i stereotipa.

Nenad Polimac se slaže da je provokacija bila jedan izraz, dok je drugi suštinski važan segment bilo ,,pokazivanje onih stvari za koje se do tada nije smelo priznati da postoje''.

"Znači, jednim udarcem su ubili dve muve", naglašava Polimac.

Vjeran Miladinović Merlinka

Jedan od najznačajnijih filmova za LGBT zajednicu na ovim prostorima je Marble Ass Želimira Žilnika.

Glavnu ulogu je igrao Vjeran Miladinović Merlinka, transrodna osoba iz Beograda.

Njega je Žilnik upoznao 1984. godine tokom snimanja filma Lepe žene prolaze kroz grad u kojem Merlinka igra jednu od epizodnih uloga.

"Idući put sam ga video u leto 1994. godine, iznenadivši se time što je bio u ženskoj odeći sa perikom na glavi", opisuje Želimir Žilnik za BBC na srpskom susret sa Vjeranom.

• Parodija o "gej Isusu" nepoželjna na Netfliksu u Brazilu
• Marvel feminizam: Realnost ili fikcija?
• Lezbejke koje su "prevarile“ crkvu

Vjeran ga je upoznao sa drugaricama i koleginicama u jednom beogradskom kafiću nadomak Ekonomskog fakulteta gde su se okupljale.

One su tada predložile da napravi dokumentarac o njima, ali je Žilnik rešio da snimi igrani film, pre svega, zbog njihove bezbednosti jer su im, između ostalih, mušterije bile "kriminalci, povratnici iz vojske, kao i neki političari".

Film je sniman u Novom Sadu i Beogradu, tokom rata na prostoru Jugoslavije, kamerama austrijskih novinara.

"E sad, kad bi me pitali otkud da u to najstrašnije vreme nije bilo pretnji i eliminisanja, a da je samo nekoliko godina kasnije, kada su ratovi prestali, bilo napada na gej paradu, ja bih odgovorio da je cela ta negativna energija desničara i ljudi sa profašističkim idejama, pljačkaša i špekulanata onda bila angažovana van kulturne scene i da je kasnije u miru eksplodirala", objašnjava Žilnik.

Premijera je bila u Sava centru gde se, kako je naveo, desio "verovatno najveći od svih protivurečnih i provokativnih javnih događaja u Srbiji devedesetih".

Seća se da su na binu tada pozvali sve predstavnike LGBT populacije iz publike i napravili feštu koja je pokazala da "ukoliko se zasuku rukavi i rizikuje, može da se osvoji komad slobode za sebe i krug ljudi sa kojima se solidarišeš".

Vjeran Miladinović Merlinka je ubijen 2003. godine.

Šest godina kasnije, pokrenut je festival kvir filma nazvan Merlika, u njegovu čast.

Novi milenijum, nove težnje

Prva uspešna Parada ponosa u Beogradu organizovana je 2010. godine, ali uz veliko nasilje na ulicama/Getty Images

U srpskom filmu LGBT sadržaji dolaze do izražaja tek u ovom milenijumu.

Polimac kaže da je Parada Srđana Dragojevića iz 2011. godine. "najdirektniji film koji je baš na toj temi zaradio toliki broj gledalaca, lukavo kombinujući što se publika tome blago podsmehuje, dok je istovremeno to jedan pro-gej film".

Drugi srpski filmovi novog milenijuma koji se na neki način bave ovom tematikom su Diši duboko Dragana Markovića, Nataša Ljubiše Samardžića, Pored mene i Šišanje Stevana Filipovića i drugi.

Hrvatski filmovi Fine mrtve djevojke Dalibora Matanića i Ustav Republike Hrvatske Rajka Grlića, kao i bosanski Go west Ahmeda Imamovića su takođe obrađivali LGBT teme.

Ali homofobija na filmu na prostoru nekadašnje Jugoslavije nije nestala.

Naglasivši da je "skrajnuta i marginalna", Nenad Polimac izdvaja Dugu mračnu noć hrvatskog reditelja Antuna Vrdoljka, dok Predrag Azdejković kao skorašnji primer homofobije na srpskom filmu navodi Miloša Brankovića Nebojše Radosavljevića.

"Tamo su prikazani svi negativni stereotipi o gej muškarcu, lezbejkama, nevladinim organizacijama", kaže Azdejković.

Neozbiljna kinematografija

Sporadične i prikrivene gej i lezbejske scene pojavljuju u mnogim filmovima snimljenim u SFR Jugoslaviji, pa i kasnije u Srbiji, ali su retki primeri glavne radnje.

Nenad Polimac smatra da "više nismo ni mogli tražiti" od jedne kinematografije koja je uglavnom bila "finansirana od strane države" i da je sve to zajedno "jako puno".

Međutim, odsustvo istinskog bavljenja LGBT tematikom se nalazi, kako kaže, u tome "što smo mi relativno neozbiljna kinematografija".

"Strani filmovi ozbiljno obrađuju gej situacije, bez muljanja, a pare dobijaju na osnovu toga što je scenario uverljiv"

"Kod nas to ipak malo teže ide", zaključuje Polimac. Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk