Jovan Cvijić: Priroda kao laboratorija

Završivši drugu godinu studija geografije na Prirodno-matematičkom odseku Velike škole u Beogradu, u leto 1886. godine, dva dvadesetogodišnjaka su se zaputila u okolinu Loznice, rodnog mesta Jovana Cvijića, sa idejom da ispitaju karakteristike i strukturu tla ovog kraja. Njihov mladalački zavet – studirati geografiju nogama a ne u kabinetu!

Za samo nekoliko sati kilogrami kamenja i ulomaka stena opteretili su njihove ruksake. Prve večeri su se nenajavljeni pojavili u seoskom domaćinstvu Cvijićevog ujaka Pere Avramovića, koji ih je primio i ugostio. Sažalivši se na dva umorna mladića, rođak će sutradan obradovati mlade geografe konjem da nosi tovar ove neobične naučne ekspedicije. Metaforično ili ne, upravo je ovako počela životna ekspedicija mladića iz udaljene i od svetskih relacija skrajnute Srbije čije će se ime, nekoliko decenija kasnije, naći čak i na ulazu u Kraljevsko geografsko društvo u Londonu.

Samo dve godine pre neobične i u potpunosti na svoju ruku preduzete ekspedicije, 1844. godine, nakon mature u beogradskoj gimnaziji, mladi Cvijić se našao pred naizgled nepremostivom preprekom – opština Loznica je odbila molbu za stipendiranje njegovih studija medicine u inostranstvu. Ne znajući na koji način bi mogao da reši ovaj problem, za savet se obratio svom gimnazijskom profesoru Vladimiru Kariću. Profesor nije hteo ni da čuje za kolebanja ovog mladića i izlive samosažaljenja, već ga je direktno i s izvesnom roditeljskom naklonošću posavetovao da ne gubi vreme i da odmah upiše studije geografije na Velikoj školi u Beogradu.

Iste godine, budući geograf i osnivač Srpskog geografskog društva upisao je prirodno-matematički smer na pomenutom fakultetu. „Tako je otpočela prava životna ekspedicija tokom koje će Cvijić najmanje tri puta preokrenuti smer svetske geografske nauke“, kaže profesor doktor Stevan Stanković sa Geografskog fakulteta u Beogradu, veliki poznavalac kako dela tako i neobičnog života velikog naučnika. Jovan Cvijić je rođen 12. oktobra 1865. godine u Loznici, u porodici trgovca Todora Cvijića i Marije, rođene Avramović. Cvijić je imao jednog brata i četiri sestre. Pored osnovne i srednje škole u Loznici i Šapcu, gimnaziju je završio u Beogradu. Studije geografije završiće 1888. godine. Iste godine dobiće svoj prvi profesionalni angažman, mesto profesora u Drugoj beogradskoj gimnaziji.

Veliki preokret u njegovom životu predstavlja upisivanje studija fizičke geografije i geologije na Bečkom univerzitetu. Sudbina se još jednom poigrala i postavila mladog naučnika u ulogu državnog stipendiste u inostranstvu, upravo u Beču gde je planirao studije medicine. Od jeseni 1889. godine do proleća 1893. godine, Jovan Cvijić je državni pitomac na usavršavanju i prati nastavu koju vodi nekolicina naučnika svetskog renomea. Poseban uticaj na njega vrše dve harizmatične ličnosti – profesor geomorfologije Albreht Penk i klimatologije Julijus Han. U pratnji profesora, putujući prostranstvima Austrougarskog carstva, Cvijić je i tokom studija često na terenu, u praksi, na otvorenom. Godine 1893. Cvijić će odbraniti doktorsku disertaciju „Das Karstphanomen“ (karst, kras). Ovo delo se i danas smatra kapitalnim delom svetske karstologije, a njegov autor utemeljivačem ovog geomorfološkog pravca.

Jedan od događaja koji na najbolji način opisuje nemirni i uvek radoznali duh Jovana Cvijića vezan je za njegov povratak sa studija u Srbiju. Po dolasku iz Beča, ustreptao i željan da što pre stupi na tlo rodnog kraja, Cvijić ne može da se skrasi i ostane u rodnoj kući. Saznavši da se u istočnoj Srbiji desio zemljotres, upućuje se do Žagubačkog vrela. Njegova misija – da proveri da li su se usled urušavanja plafona pećinskih dvorana i uleganja zemljišta stvorila nova vrela i vrtače. Poput stvaraoca, Cvijić nije propuštao priliku da hitro i refleksno reaguje na promene izazvane tektonskim i drugim geološkim promenama, posmatrajući planetu ili njen deo kao jedinstven, živ, dinamičan, vibrirajući organizam koji je sam po sebi, a istovremeno nije sam za sebe. „Jovan Cvijić je prvi put pomerio granicu nauke svojom doktorskom disertacijom Das Karstphenomen, koja je objavljena u Beču, 1893. godine. Ovo delo je u to vreme bila prva detaljna geografska obrada pojava, procesa i oblika kraškog reljefa. Drugi put se to desilo kada je, posmatrajući okolinu sa Midžora, vrha Stare planine, i kada se uputio na planinu Rilu u Bugarskoj, pronašao tragove glacijacije 102 gorska oka, planinskih jezera koja su nastala glacijacijom u regionu gde niko do tada tako nešto nije ni pretpostavio. Rezultate svojih istraživanja izložio je u obimnom delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije. Na osnovu svojih istraživanja izradio je i prvi veliki Atlas jezera Makedonije, Stare Srbije i Epira, koji istovremeno predstavlja kamen temeljac naše limnologije. Gotovo sve što je Cvijić u ovim delima izložio bilo je nepoznato u dotadašnjoj nauci. S druge strane, sintezu geoloških i geomorfoloških i prirodnjačkih istraživanja izložio je u monumentalnom delu Geomorfologija jedan i dva. Treći put je Cvijić pomerio granicu svetske nauke svojim primerima iz antropogeografije“, kaže profesor Stanković.

U martu 1893. godine, u svojoj 28. godini, postavljen je za redovnog profesora Velike škole u Beogradu. Njegove naučne rezultate visoko je cenila i Srpska akademija nauka, pa ga je izabrala za dopisnog člana 1895, a za redovnog 1899, kada je imao samo 34 godine. Ukazom kralja Aleksandra 12 aprila 1921. godine imenovan je za predsednika Srpske kraljevske akademije nauka. Cvijić je presudno uticao na otvaranje pet novih fakulteta: Medicinskog, Poljoprivrednog i Bogoslovskog u Beogradu, Filozofskog u Skoplju i Pravnog u Subotici. Godine 1906. prvi put je izabran za rektora Univerziteta, a po drugi put 1919. godine. Početkom 1910. Jovan Cvijić je sa saradnicima osnovao Srpsko geografsko društvo, a 1912. objavio „Glasnik Srpskog geografskog društva“ koji sa prekidima (u ratnim godinama) izlazi do današnjih dana. U pismu kojim Cvijić saziva prvu osnivačku skupštinu društva, između ostalog kaže: „Ojačao je geografski centar na Univerzitetu; imamo znatan broj geografskih stručnjaka u Srbiji i ostalim jugoslovenskim zemljama; rezultati dosadašnjeg rada postali su toliko razgranati da se jasno vidi ne samo ceo obim i značaj naše nauke, već i plodni kontakti između geografije i drugih nauka, naročito geologije, klimatologije, fitogeografije, etnografije, izgleda da je i široj publici poznat značaj geografskih studija za nacionalna i ekonomsko-nacionalna pitanja... Osim toga, dobijeni su odzivi i iz drugih država, po kojima izgleda da se ne varamo, i drugi stručnjaci misle da je Beograd zaslužio da se u njemu zasnuje prvo Geografsko društvo na Balkanskom poluostrvu.“Tom prilikom je utvrđeno da Geografsko društvo treba da neguje kontakte sa susednim naukama, odabirajući one njihove rezultate koji su od geografskog značaja. Još ima da se na Balkanskom poluostrvu izvrše mnogobrojne geografske konstatacije... Аli se pri studijama ove vrste ne možemo ograničiti samo na Srbiju koja je tesna, pretesna i čije granice nisu prirodne, naučne, već slučajne, državne, političke; ni planinske sisteme, ni velike doline, ni geološke formacije, ni biljni i etnografski kompleksi ne zaustavljaju se na granicama Srbije; mnogi geografski, geološki i fitogeografski objekti, celi narodi i etnografski možda najinteresantniji delovi našeg naroda su izvan granica Srbije“, piše Cvijić.

Čuven je bio i njegov seminar, koji se održavao jednom nedeljno, i na koji su dolazili predstavnici srodnih struka, kao i nastavnici beogradskih gimnazija. Da bi usmerio naučni rad svojih mladih saradnika, objavio je pet detaljnih uputstava za „terenska istraživanja“ stanovništva i naselja. Cvijić se smatra osnivačem i pokretačem antropogeografsko-etnološke škole u Srbiji, koja čini polaznu osnovu najvećeg dela istraživačkih radova u jugoslovenskim društvenim naukama tokom XX veka. Izučavao je migracije, seoska i gradska naselja, tipove kuća, materijalnu kulturu stanovništva u zonama pod različitim uticajima, psihološke tipove i njihove podvrste, narodnu nošnju i običaje, što je rezultiralo brojnim radovima i utemeljenjem antropogeografske škole.

Što je više putovao, to je više uočavao razlike u etničkoj slici, raspoređenosti starih kultura, stepenu prosvećenosti naroda, nivou privrednog razvitka, tipu i položaju naselja, tipu i izgledu kuća. Nije odustajao od putovanja i obilazaka Balkana čak ni pod vrlo nepovoljnim društveno-političkim prilikama, izlažući se neprijatnostima, pa i po život opasnim situacijama, posebno u regionima koji su još uvek bili pod vlašću Turske i Аustrougarske. Ova putovanja na kojima se neposredno upoznavao sa uslovima života stanovništva Balkanskog poluostrva, razvila su njegovu želju da se bavi etnografskim i političko-etnografskim, a kasnije i psiho-socijalnim pitanjima.

„Ono što karakteriše njegov naučni rad jeste teza o uticaju klime i reljefa na građu (morfologiju) čoveka, naglašavajući praktično među prvima da je čovek ekosenzibilno biće. Kad se radi o formiranju antropoloških tipova, Cvijić u primarne faktore ubraja socijalnu strukturu, odnosno zanimanje, endogamiju i egzogamiju, kao i migracije. Posebno je naglašavao delovanje geografske sredine na etnopsihološke karakteristike stanovništva. Osnovnu koncepciju ovakvog stava je dao u radu Аntropogeografski problemi Balkanskog poluostrva koje je prošireno u Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje II. Ovaj rad je najpre objavljen na francuskom jeziku, a potom 1922. godine znatno proširen i štampan na srpskom jeziku“, piše dr Mihajlo Molnar, hroničar dela Jovana Cvijića. Ono što je oduvek bilo karakteristično za ovog naučnika jeste njegov neposredni odnos sa prirodom i narodom. Veliki poznavalac Cvijićevog dela i života, profesor Stanković, kaže da u tadašnjoj Srbiji svi oni koji bi na koverti pismo adresirali za profesora Jovana Cvijića nisu morali da plate poštansku marku, a pismo bi s najvećom pažnjom bilo donošeno Cvijiću u ruke. Na taj način, mnogo pre sofisticiranih komunikacionih medija i mreža, Cvijić je dobijao informacije, zanimljivosti i aktuelnosti sa terena širom Srbije, i na pomenuta mesta slao ekipe mladih naučnika ili, češće, na ista odlazio sam kako bi proverio gibanja tla, zabeležio promene ili otkrio i popisao nove terene koji zbog nepristupačnosti nisu detaljno pregledani.

Ozbiljan deo njegovih interesovanja i aktivnosti predstavlja nacionalni rad. „Treba obaveštavati naučne krugove i javno mnjenje u svetu. Čovek često i ne sluti koliko se time može učiniti. Svet je pun briga, i veliki narodi imaju da misle o celoj Zemljinoj površini. Istina, taj svet često ima rđava iskustva s Balkancima, i nije sklon odmah verovati i najboljima od njih. Za svako pravo i za svaku akciju Srbije treba strani svet zadobiti i raspoložiti istinom i što je moguće preciznijim dokazima. Pravo nacionalno osećanje ne sme da bude osećanje mržnje prema drugim narodima, zatim ne sme da bude precenjivanje svoje vrednosti i svojih prava, a potcenjivanje osobina i prava drugih naroda”, piše Cvijić u delu „O nacionalnom radu“. Čuveni francuski geograf Pol Vidal pozvao je Cvijića u Pariz, gde je 1917. i početkom 1919. na Sorboni držao predavanja o balkanskim zemljama i narodima. Krajem 1918. godine biva imenovan od strane tadašnje srpske vlade za prvog eksperta za etnografske granice, a početkom 1919. postavljen je za predsednika teritorijalne sekcije u okviru državne delegacije na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Konferenciju su organizovali pobednici u Prvom svetskom ratu kako bi ustanovili mirovne sporazume sa poraženim Centralnim silama. Cvijić je pružio nemerljiv doprinos određivanju granica nove države, koristeći svoja naučna istraživanja kao argument u pregovorima. On je kao podatke koristio istraživanja iz demografije i antropogeografije. Prikupljena znanja koristio je da bi odredio prostore etničkog prostiranja južnoslovenskih naroda. Zahvaljujući njegovom zalaganju kao etnogeografa i zalaganju Mihajla Pupina određena je granica nove države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tada je dogovoreno da novoj državi pripadnu Banat, Baranja, Dalmacija, Bled, Bohinj i Triglav.

Dr Stevan Stanković nas podseća da Cvijićevo ime danas nosi jedna vrsta šafrana, vrh na planini Rudnik, deset škola u Srbiji i tri u Republici Srpskoj, Geografski institut Srpske akademije nauka i umetnosti. Jovan Cvijić u svetsku nauku uvodi termine karst i kras, koji su usvojeni i tako se kažu na svim važnijim jezicima sveta. Takođe, Cvijić je bio član osam akademija nauka, 16 geografskih i prirodnjačkih društava, počasni doktor Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu, a primio je i 10 odlikovanja. Jovan Cvijić je preminuo u svojoj 62. godini, 16. januara 1927. u Beogradu, a sahranjen je na Novom groblju. Svoje imanje je zaveštao Srpskom geografskom društvu.

NATIONAL GEOGRAPHIC SRBIJA U NOVEMBARSKOM BROJU DONOSI:

Pamćenje: Zašto pamtimo, zašto zaboravljamo
Mozak u sećanje može da prizove gotovo sve, ili praktično ništa. Naučnici istražuju tajne pamćenja.

Besmrtni Drakula
To što je Brem Stoker odabrao Transilvaniju za zavičaj svog vampira ljuti mnoge Rumune. Ali, ima i onih koji to smatraju prednošću.

Mala čuda
Barica morske vode otkriva neverovatan svet mikrofaune, od sićušnih dovitljivaca do bebe hobotnice.

Pogled sa neba
Skoro 20 godina posle lansiranja svemirski teleskop Habl šalje na Zemlju nova otkrića o životu i smrti zvezda i prirodi svemira koji se ubrzano širi.

Više o novembarskom izdanju National Geographic Srbija saznajte na www.nationalgeographic-srbija.com.