Fruškogorski manastiri

Kad je ovog juna na kraju Samita centralne Evrope u Novom Sadu predsednik Srbije Boris Tadić odveo svoje goste u obilazak Krušedola, bio je to gest na osnovu kojeg je javnost mogla da zaključi o kakvom je nivou vrednosti i važnosti reč kad je u pitanju ovaj manastir, pa indirektno i svi ostali na Fruškoj gori. Naime, iako su zbog obeležavanja pet vekova Krušedola ove godine fruškogorski manastiri jedna od atraktivnijih destinacija u Srbiji, malo reklame nikad nikom nije na odmet.

Ove godine, a povodom proslave pet vekova postojanja, manastir Krušedol će posle 68 godina dobiti riznicu uništenu na početku Drugog svetskog rata. Biće to prilika i povod da se manastiru vrate bakrorezna ploča sa likovima članova porodice Branković, originalna ploča gravire manastira Krušedol iz 18. veka, kao i arhijerejska mitra Beogradske mitropolije od plave svile i bisera, ručni rad Kantakuzene Branković iz 1433. godine, ikona svetog Jovana rađena 1644. godine na drvetu sa zlatnim šarama, ikona presvete Bogorodice Odigitrije iz polovine 16. veka rađena na lipovom drvetu, odežda i stvari kralja Milutina Nemanjića, relikvije vladike Arsenija Trećeg i Arsenija Četvrtog, zlatni putir, petohlebnica, kadionica, kivot sa svetim moštima, krst od kedrovine, i ostalo blago koje sve ove godine čuvaju drugi manastiri i muzeji.

Krušedol se nalazi na jugoistočnom delu Fruške gore, u dolini, a severno od Prnjavora i sela Krušedol. Manastirski kompleks čine crkva posvećena prazniku Blagoveštenja Bogorodice, i četvorospratni konaci u ograđenom parku. Da počnu gradnju, despotu Đorđu Brankoviću i njegovoj majci Angelini, pomogao je ruski veliki knez Vasilije poslavši im tri tovara samurskih koža i 4.000 kožica od bjelki - belih veverica, a da istraju, pomogao im je novčanom pomoći vlaški vojvoda Jovan Njagoja Basaraba. Kad su izgradili manastir, Angelina je odlučila da podigne crkvicu i oko nje kelije za monahinje. Bio je to prvi ženski manastir, a sada je parohijska crkva sela Krušedol. U velikoj seobi Srba 1690. monasi su krenuli sa narodom i patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem na sever, pa je manastir bio prazan osam godina. Povlačeći se posle poraza kod Petrovaradina, 1716. godine, Turci su zapalili Krušedol, pa i mošti Brankovića, sahranjenih u svojoj zadužbini.

Proglašenje fruškogorskih manastira kulturnim dobrom bilo je povod njihovoj valorizaciji. Ako se kao kriterijum postavi likovna vrednost, Dejan Medaković, pišući o vrednovanju fruškogorskih manastira, na prvo mesto, bez objašnjenja, stavlja Krušedol. Ako se kao kriterijum odredi faktor ktitorstva, kaže Medaković, “lako je odrediti prioritetnu važnost manastira Krušedola čiji osnivači pripadaju staroj despotskoj lozi Brankovića. Tokom vekova, Krušedol postaje i glavni rasadnik njihovog kulta, a već ta činjenica predodredila je i celokupni duhovni razvoj u ovom manastiru. O stepenu tog razvoja svedoči i manastirska biblioteka, jedinstvena po svom sklopu, biblioteka koja sadrži i najpotpuniju zbirku klasičnih dela pravoslavne srednjovekovne teologije. Zaštićen od svojih ktitora, manastir Krušedol postao je i svojevrsni mauzolej srpskih velikana, od crkvenih velikodostojnika kao što su patrijarsi Arsenije III Čarnojević i Arsenije IV Jovanović, mitropolit Isaija Đaković, mitropolit Srbije Petar Jovanović, do svetovnih lica: grofa Đorđa Brankovića, knjeginje Ljubice, vojvode Stevana Šupljikca i kralja Milana. Sve te okolnosti daju mu među fruškogorskim manastirima prvo, počasno mesto.”

Manastir Ravanica u Vrdniku

Na Fruškoj gori, na 50 kilometara dužine i 10 kilometara širine, nalazi se 17 srednjovekovnih pravoslavnih manastira. To su: Beočin, Bešenovo, Velika Remeta, Vrdnik odnosno Ravanica, Grgeteg, Divša, Jazak, Krušedol, Kuveždin, Mala Remeta, Novo Hopovo, Petkovica, Privina Glava, Rakovac, Staro Hopovo, Fenek i Šišatovac. Većina je aktivna, a neki još uvek u ruševinama čekaju obnovu. Ova jedinstvena kulturno-istorijska celina je kulturno dobro od izuzetnog značaja, a predložena je i za upis na listu svetske baštine UNESCO-a.

Fruškogorski manastiri su lepi i, iako su zidani istim stilovima, svaki je posebnog izgleda. Njihove crkve iz turskog doba nastavile su moravsku tradiciju, a one iz 18. veka su baroknog stila. Uticaj baroknih strujanja je najprimetniji na prizidanim visokim zvonicima uz crkve, i u gradnji monumentalnih konaka. Zbog konaka koji u najvećem broju manastira uokviruju crkvu sa sve četiri strane, manastiri izgledaju kao mala utvrđenja. U prvoj četvrtini 18. veka, nešto više od pola veka nakon odlaska Turaka iz Srema, evidentna je velika građevinska delatnost: izgrađeni su novi manastirski konaci u svim manastirima, crkve u Šišatovcu, Starom Hopovu, Privinoj Glavi, Maloj Remeti i Novom Jasku, i zvonici u Krušedolu, Rakovcu, Novom Hopovu, Velikoj Remeti i Petkovici. Time je zaokružena barokizacija arhitekture u fruškogorskim manastirima. Fruškogorski manastiri su postali primer evropeizacije srpske tradicionalne umetnosti.

Zaharije Orfelin, Jov Vasilijevič, Stefan Tenecki, Stanoje Popović, Teodor Kračun, Arsa Todorović, Dimitrije Avramović, Pavle Simić, Uroš Predić, Stevan Aleksić - i još nebrojeni umetnici ostavili su trag svoga dara na zidovima i ikonama fruškogorskih manastira. Kao i graditeljstvo, i slikarska umetnička dela su vodič kroz stilske mene od Vizantije do baroka.

Rusi, pa zatim i naši slikari podučavani u Kijevu i Beču, zaslužni su za preobražaj vizantijskih obrazaca u nove umetničke forme. Umesto likova na zlatnoj pozadini u vizantijskom stilu, uveli su meku modelaciju, dobro proporcionisana lica, pokret, više prostornih planova i smeštanje likova u pejzaž ili enterijer. Uljana tehnika omogućila im je nov pristup u rešavanju kolorističkih problema.

Promenjeni su i oltari. Ukus aktuelan polovinom 18. veka nalagao je visoke, kitnjaste oltarske pregrade s velikim brojem ikona odvojenih po temama, pa su u svim manastirskim crkvama umesto niskih, tradicionalnih ikonostasa, postavljene bogato rezbarene drvene oltarske pregrade.

Dela primenjene umetnosti su neizmerne lepote. Izdvajamo neka, nasumice, bez namere za isticanjem. Petar Smedevac, čuveni zlatar iz Zrenjanina, iskovao je 1540. godine krušedolsko Jevanđelje. Kujundžija Nikola Nedeljković je za Krušedol napravio ćivot, mali kovčeg za osvećeni hleb u obliku crkve od srebra, pozlaćen, ukrašen emajlom i filigranskim prepletom. Na bočnim stranama iskucane su predstave svetih iz kuće Brankovića. Ruski car Petar Veliki darivao je Velikoj Remeti svoj portret, uspomenu na kontakte monaha i Rusije. U Vrdniku-Ravanici nalazi se Biblija štampana u Ostrogu 1581. godine, kivot za mošti kneza Lazara koji je 1757. godine poklonio Obrad Futožanin, ikona Bogorodice slikana na kamenoj ploči.

Protestantski predikator Stefan Gerlah zabeležio je 1573. godine da Srbi u Beogradu nemaju škole, već dolaze na učenje u Hopovo. U fruškogorskim manastirima su bili Dositej Obradović, Lukijan Mušicki, Platon Atanacković, Nikanor Grujić, Ilarion Ruvarac, Laza Kostić, Đura Jakšić i drugi pisci. U Šišatovcu, kod arhimandrita Lukijana Mušickog Vuku Karadžiću su uz gusle pevali Filip Višnjić i Tešan Podrugović možda najlepše epske narodne pesme, a naučnici Pavle Josif Šafarik i Franja Miklošič su tu obavili važna istraživanja. Ilarion Ruvarac, jedan od naših najvažnijih istoričara, u Grgetegu je napisao svoja najpoznatija dela.

Osim lepe sremske planine, ove manastire spaja i način na koji su živeli i kojim danas žive.

U vreme kad su nastali fruškogorski manastiri, u 15. veku, Srem je pripadao Ugarskoj. Početak gradnje manastira vezan je za imena srpskih despota Brankovića i ostale tadašnje srpske vlastele koji su sa vojskom i narodom prelazili u Ugarsku ne bi li se spasli od Turaka. Naseljavali su se na sremske posede njihovih prethodnika despota Stevana Lazarevića i despota Đurđa Brankovića. Izgleda da im je po doseljenju jedna od prvih aktivnosti bila gradnja manastira: prema podatku iz pisma rimokatoličkog misionara franjevca Jovana Kapistrana, pisanog 1455. godine u Đuru, despot Đurađ Branković saopštio je Kapistranu da je od pape Nikole V dobio odobrenje da može u Ugarskoj podići devet manastira za srpske pravoslavne kaluđere. Bilo je to četiri godine pre pada Despotovine.

Ne zna se pouzdano da li su te monaške naseobine preteče današnjih manastira, što otvara prostor legendama i pričama.

Tako je po legendi manastir Privina Glava najstariji na Fruškoj gori. Osnovao ga je, kako se smatra, još u 12. veku vlastelin Priba ili Priva, a priča se da su ga pre 1502. godine obnovili despoti Jovan i Đorđe, odnosno vladika Maksim Branković. Srpskom kralju Dragutinu legenda pripisuje osnivanje Bešenova, Velike i Male Remete krajem 13. ili početkom 14. veka. Veruje se da je Vrdnik-Ravanicu osnovao knez Lazar. Brankovićima se pripisuju ovi manastiri: Grgeteg despotu Grguru i njegovom sinu Vuku Zmaj-Ognjenom, Stari Jazak, Divša i obnavljanje Privine Glave despotu Jovanu Brankoviću, a despotu Đorđu Brankoviću Staro i Novo Hopovo, Fenek i Krušedol.

Najlepša i najcelovitija legenda je o manastiru Rakovac. Zabeležena je u “Letopisu manastira” čiji je prepis čuvan u rakovačkoj riznici, u kovčegu među hrisovuljama i poveljama. Original, koji je 1704. godine zapisao iguman Teofan, izgubljen je. Po tom zapisu, manastir Rakovac je osnovao “gospodin Raka, inače Raja”, veliki komornik despota Jovana Brankovića, pa je po njemu i nazvan Rakovac. Komornik Raka je jednog dana sa svojim dvorjanima i lovcima pošao u lov i spazio krdo jelena. Među njima je primetio jednog velikog i debelog, potrčao za njim kao nekada sveti Jevstatije Plakida i ubio ga. Na tom mestu je 1408. godine sagradio manastir i posvetio ga svetim vračima Kuzmi i Damjanu. I to je sve, nema ni reči šta je tačno navelo Raku na dobro delo, moguće je da je taj deo prepisivaču Teofanovog teksta bio nedostupan. Poređenje sa svecem kome se pripisuje da je među rogovima jelena koga je upravo ubio ugledao krst, upućuje da deo koji nedostaje govori da se takvo znamenje javilo i Raki.

Istoričari smatraju da se u ovim legendama može naći istina, odnosno da Kapistranovo pismo, prvi pisani izvor o fruškogorskim manastirima, ne znači da pre Đurđa niko nije zidao manastire.

U tekstu o političkoj istoriji sremskih manastira, Milan Paroški tvrdi da su “sremski manastiri nastali dobrim delom zbog političkih potreba srpskih vladara, po političkom programu srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, odnosno praktičnom i državnom akcijom sremskih Brankovića. Više istorijskih faktora omogućilo je ovo, na malom prostoru, naglašeno graditeljstvo, a prvi od njih koji nužno mora biti uvažen je - prisustvo interesa srednjovekovne srpske države, pa i konkretne vlasti kralja Dragutina (1284-1316) u Sremu, i pretenzija drugih srpskih vladara prema ovim oblastima (Milutina, Stefana Dušana, kneza Lazara).”

Tako je kralj Dragutin, zbog potrebe da potvrdi svoju državnost u Sremu, a u skladu sa vladajućom državnom i političkom praksom i duhovnom misli svetosavskog pravoslavlja, tamo gradio manastire. U Beočinu je navodno postojao zapis da je Dragutin darovao Malu Remetu svom manastiru Rači, što potvrđuje zavisni odnos ova dva manastira. Zatim, pomirenje despota Stefana Lazarevića sa ugarskim kraljem Sigismundom Luksemburškim, omogućilo mu je da i fizički pokaže svoje prisustvo u ugarskim zemljama, pa despotovo zidanje Vrdnika odnosno Ravanice možda nije samo legenda.

Kad je Stefan Lazarević izgubio državnu teritoriju, njegov naslednik despot Đurađ Branković će posebno biti opsednut idejom o gradnji velikog broja manastira u Sremu, po ugledu na Nemanjiće, bez obzira na to što je teško održavao državnu vlast. O graditeljstvu Đurđa Brankovića govori već navedeno Kapistranovo pismo. I njegov naslednik Vuk Branković, Zmaj Ognjeni Vuk je isto razmišljao, pa je, iako vazal Matije Korvina, neprestano ratujući, stigao da 1471. godine sazida Grgeteg i nameni ga svome ocu Grguru Brankoviću, Germanu monahu Hilandarskom. Poslednji sremski Brankovići, Đorđe - potonji vladika Maksim, Jovan i njihova majka Angelina, nastavili su u istom pravcu iako još skromnijih mogućnosti od svojih prethodnika: odmah po dolasku u Srem pristupili su uređenju crkve Sv. Luke u Kupinovu gde su bile mošti njihovog posvećenog oca Stefana Slepog. Zatim su, kao što kaže legenda, obnovili Privinu Glavu, izgradili Hopovo povodom Đorđevog monašenja, Jazak i Fenek, a Maksim je, izgradivši Krušedol, nameravao da od njega napravi novu lavru.

Mladen Leskovac je zapisao da je neke sličnosti između Nemanjića i Brankovića zaista i bilo “jer ono što su Nemanjići - Nemanja sa Savom - radili u slobodnoj i velikoj srednjovekovnoj Srbiji u dugom i ničim prekinutom kontinuitetu jake nacionalne tradicije i snažne državne organizacije, to isto su, u prilikama daleko težim na prostoru beskrajno manjem, sredstvima znatno skromnijim, u granicama nekoliko brzih i nesrećnih decenija, radili, ili bar pokušavali da rade, i poslednji sremski despoti: i oni su voleli književnost i negovali je, i oni su osnivali manastire i kaluđerili se, i njih je crkva kanonizovala.”

U vreme turske vladavine, pobrojano je 35 manastira. Najbolje se živelo u vreme obnove Pećke patrijaršije. Neposredno pre tog događaja, sultan Sulejman Veličanstveni je izdao ferman kojim naređuje da se u njegovoj carevini svaka vera slobodno ispoveda i da niko ne sme da otima manastirska dobra hrišćanska, pa su se sremski manastiri prepustili uživanju plodova svog zaštićenog statusa koji od njih nije tražio nikakve žrtve. Kad su Srbi u Banatu ustali protiv Turaka, Mitropolija u Sremu ih nije podržala. Da li je to zbog stečenih povlastica ili još živo prisutne ideje Brankovića da će oslobođenje doći sa severa a ne iz centra Srbije, iz Pećke patrijaršije - nije ustanovljeno.

Iz istorije, samo još nekoliko detalja. U vreme Prvog srpskog ustanka Fenek je bio veza između Vojvodine i Šumadije, a nakon poraza u njemu su boravili Karađorđe i još nekolicina vođa ustanka. Početkom Prvog svetskog rata, videvši oduševljenje lokalnog življa zbog prodora u Srem jedinice srpske Timočke divizije, počela je odmazda: oko Feneka je streljano oko stotinu ljudi, manastir je oskrnavljen, arhiva zapaljena, a stare vredne knjige su uništene. U Drugom svetskom ratu potpuno je razoreno Bešenovo i još uvek je u ruševinama. Kuveždin - takođe. Odneti su ikonostasi crkava osam manastira. Riznice i biblioteke su opljačkane. Manastirska imovina je preneta u Zagreb, kao vlasništvo Nezavisne Države Hrvatske. Deo je odmah spasen zahvaljujući istoričarima umetnosti iz Zagreba, dr Vladimiru Tkalčiću i dr Ivanu Bahu, koji su organizovali prenošenje dragocenosti srpske crkve u zagrebački Muzej za umjetnost i obrt, tamo ih čuvali, i posle rata vratili Patrijaršiji u Beogradu. U doba izgradnje socijalizma, ne mali broj zadruga, zemljoradničkih domova i sličnih mesta sazidano je građevinskim materijalom uzetim iz manastirskih zidova.

Zakon je počeo da štiti sve fruškogorske manastire krajem 1949. godine, odmah pošto je u novoj državi donet Zakon o zaštiti spomenika kulture i prirodnih retkosti, pa je s te strane sve u redu. Njihova obnova je počela 1953. godine, od crkve i konaka Novog Hopova.

Od tada do danas se neprestano radi i istražuje, naravno - kako se to popularno kaže: onoliko koliko to priliv sredstava omogućava, odnosno dozvoljava. Zbog toga u celom fruškogorskom kompleksu nema nijednog manastira u kome su svi radovi završeni.

STATUS U NOVOM BROJU

INTERVJU: Srdjan Saper STATUS DOSIJE: Srpski sport danas MOJ GRAD: Kapije Beograda ID: Slavisa Jokanovic EKLEKTIKA: Legende KULTURNO NASLEDJE: Fruskogorski manastiri POLITIKIN ZABAVNIK: Novine bez trajanja GRAFICKI DIZAJN U SRBIJI: Izmedju straha i odusevljenja INTERVJU: Miroslav Momcilovic KNJIGA: Muzika za liftove SANJARENJE: Milos Milovanovic INTERNET: Virtuelne ljubavi ZACINI I ZDRAVLJE: Aromaticne i hranljive travke

PRICE O VINU: Vinski lavirint - volim te crveno