Koliko su štetne radiološke analize

Najčešći radiološki dijagnostički metodi, kao što su rendgenska dijagnostika, CT-kompjuterizovana tomografija, ultrazvuk, kolor Doppler i magnetna rezonanca (MR) izuzetno su važne u današnjoj medicini i lečenju bolesnika, a imaju primenu i kod postavljanja dijagnoze i kod praćenja toka bolesti. Kad govorimo o potencijalnoj štetnosti tih, za lečenje bolesnika neophodnih analiza, većinom mislimo na rendgensko, odnosno „X“ zračenje kojem je bolesnik izložen prilikom snimanja rendgenom ili CT-om.

Važno je naglasiti da nijedna medicinska dijagnostička analiza ne bi smela da se izvodi ako za nju ne postoji pravilna indikacija koja je ujedno i najvažnija mera zaštite bolesnika od suvišnog zračenja. Naime, svaki put kada se učini analiza X zracima, vrednost rezultata te analize za bolesnika mora biti važnija od potencijalnog štetnog efekta zračenja. Prilikom snimanja klasičnog rendgenskog snimka čovek primi efektivnu dozu zračenja od oko 0.01 do 0.83 mSv (milisiverta), zavisno od same analize.

Kod kompjuterske tomografije doze za najčešće analize kreću se između 2 – 11 mSv. Kod dugotrajnih zahvata kojima pokušava da se spasi ljudski život (stentiranje arterija i slično) doze dosežu i cca 50 mSv. Konstitucija bolesnika uveliko utiče na parametre snimanja, pa tako i na dozu zračenja koju će pacijent primiti, tako da ove vrednosti ne predstavljaju tačnu vrednost za svakoga, nego srednju vrednost. Takođe, individualan je i odgovor ćelijskih mehanizama zaštite gena svakog čoveka, pa je i potencijalna štetnost kod zračenja različita od čoveka do čoveka.

Rendgen

Još uvek je najčešća radiološka dijagnostička analiza. Brza, korisna i efikasna, uz pravu indikaciju daje puno podataka koji su odlučujući za dalje zbrinjavanje bolesnika i kontrolu bolesti, na primer, pruža uvid u grublje koštane defekte, promene stanja srca i pluća, hitna hirurška stanja itd. Doza zračenja koju pacijent primi prilikom snimanja X zracima je minimalna, a zavisi od vrste rendgenske analize: najmanja doza je prilikom izvođenja lateralnog kraniograma (snimanje lobanje) i iznosi 0.01 mSv, jednu od većih doza zračenja - 0.83 mSv - pacijent prima prilikom snimka karlice s kukovima, dok se kod najčešćih analiza snimanja srca i pluća primaju doze od niskih 0.02 mSv.

CT- kompjuterizovana tomografija

CT je analiza prilikom koje se pomoću X zraka dobija detaljan uvid u stanje kostiju, važnih organa i bitnih patoloških stanja koja ugrožavaju bolesnika. Lekar koji naručuje CT analizu svestan je i štetnog efekta zračenja, ali nalaz koji se dobija izuzetno je važan za stanje bolesnika. Efektivna doza zračenja prilikom najčešćih analiza je od 2 mSv za CT glave do 8 do 10 mSv za CT abdomena. Ove doze zavise od više faktora: volumena skeniranog područja, građe bolesnika, broja snimanja, rezolucije i kvaliteta slike. Prilikom CT snimanja inženjeri medicinske radiologije i lekari radiolozi uvek se trude da snize dozu što je niže moguće po principu zaštite od zračenja zvanom “ALARA” (As Low As Reasonably Achievable), što znači da se primenjuje najmanja doza za kvalitetan prikaz željenih organa.

Mamografija

Mamografija je metod prilikom kojeg se pomoću X zraka dobija uvid u patološka stanja dojke. U današnje vreme postala je ključna analiza u sklopu borbe protiv karcinoma dojke, uglavnom se izvodi preventivno i deo je screening programa protiv najčešćeg tumora ženske populacije. Vrednost mamografije je izuzetno velika jer se pri snimanju 4 potrebna snimka, s malom efektivnom dozom zračenja od cca 0.18 mSv, dobijaju podaci koji mogu da spasu život bolesnice. Za razliku od većine ostalih rendgenskih analiza, kod mamografije se malom dozom zrači praktično samo tkivo dojke, a ne i ostali organi. Uz ultrazvuk, mamografija je danas najprimenjiviji način prevencije raka dojke i uobičajeno je da se s redovnim kontrolama (mamografija + ultrazvuk) počinje od 40. godine, naročito za žene koje imaju neke od faktora rizika, kao što su pozitivna porodična i lična anamneza, dugotrajna hormonska terapija ili gojaznost. Lekar na osnovu anamneze i rezultata pregleda predlaže optimalnu učestalost analiza koje se uobičajeno ponavljaju svakih 12 do 33 meseca, ali i češće u slučaju visokog rizika od obolevanja. Nove smernice predlažu da se sa screeningom ženske populacije počinje od 50. godine, dok bi mlađe žene trebalo redovno da odlaze na preglede mamografijom u slučaju postojanja nekog od faktora rizika.

MR – magnetna rezonanca

Magnetna rezonanca je analiza prilikom koje se pacijent nalazi u jakom magnetnom polju, ona daje veoma važne podatke o strukturama koje ostaju skrivene drugim metodima, a u okviru dijagnostičkih parametara smatra se u potpunosti bezopasnom. Ipak, postoji niz kontraindikacija za izvođenje MR, a sve su povezane sa stranim telima u telu bolesnika poput metalnih implantata, pacemakera i slično, s kojima se ne pristupa izvođenju pretrage. No, kako izloženost magnetnom polju dovodi do zagrevanja tkiva, MR se u pravilu ne izvodi kod fetusa u prva tri meseca trudnoće.

Ultrazvuk i kolor dopler

Ultrazvuk je metod prilikom kojeg lekar pomoću sonde prislonjene na telo bolesnika dobije “prozor” koji uživo daje mogućnost orijentacije o stanju vitalnih organa. Metod je u dijagnostičkim razmerima u potpunosti bezopasan i neinvazivan, a u rukama specijaliste izvrstan je dijagnostički alat. Često se koristi kao metod u praćenju bolesnika, ali je i veoma koristan za dijagnostikovanje novih bolesti, kao i dopuna drugim dijagnostičkim metodima. Ultrazvuk se kod odrasle osobe smatra potpuno bezopasnim metodom, ali ako se primenjuje na embrion, odnosno fetus, postoji opasnost od mehaničkog oštećenja tkiva, u prvom redu stvaranjem šupljina u tkivu (tzv. kavitacije). Rizik je još veći kod upotrebe kolir i pulsnog doplera, pa je kod pregleda trudnica ultrazvukom takođe potrebno poštovati spomenuto načelo ALARA, odnosno ne izlagati fetus većim dozama ultrazvučne energije nego što je zaista potrebno u svrhu uspešnog praćenja trudnoće. Ipak, treba naglasiti da se na modernim ultrazvučnim aparatima doze ultrazvučnih talasa mogu modifikovati tako da što manje štete fetusu.

Pravo na mišljenje radiologa

I za kraj, treba naglasiti da lekari prilikom naručivanja svih dijagnostičkih analiza uzimaju u obzir i moguće štetne posledice, pa je rizik od štetnog efekta poput karcinogenog minimalan. Ipak, ako ste upućeni na neku od radioloških analiza, imate pravo da zamolite za mišljenje i nadležnog lekara specijaliste radiologa koji će vam dati dodatna objašnjenja o riziku analize koja vam je indikovana, kao i o koristi koje će vam ta analiza doneti. Ako treba, može na osnovu vaše medicinske dokumentacije i ponovo da se razmotri da li postoji potreba za izvođenjem određene radiološke analize, odnosno da li je rizik od zračenja manji od koristi za vaše zdravlje.

Zrače nas i okolina i hrana

Prosečna godišnja doza medicinskim zračenjem je 0.4 mSv, dok kosmičko zračenje koje prosečan Evropljanin primi tokom godine iznosi takođe oko 0.4 mSv. Kad tome dodamo i zračenje na zemlji od 0.5 mSv, zračenje uzrokovano radonom i njegovim otpadnim produktima od 1,2 mSv, pa zračenje koje primimo preko hrane od 0.3 mSv dobijemo prosek od 2.4 – 2.5 mSv okolnog zračenja na godinu ili otprilike oko 0.007 mSv svakodnevno (izvor: UNSCEAR 2000).

MR i UZV opasni samo za trudnice

Magnetna rezonanca i ultrazvuk u osnovi se smatraju dijagnostičkim metodima koje su bezopasne za čoveka, ali ne i za fetus.