Srbi i ratni zarobljenici

Približava se sumorna godišnjica masakra u Srebrenici. Ljudi koji su odgovorni za to zlodelo nisu mogli da podare veći poklon svima koji su Srbima radili o glavi.

Svaki napad na Srbe pravdan je „sprečavanjem novih Srebrenica”. Amerikanci su učešće u etničkom čišćenju Krajine pravdali brigom da se u bihaćkom džepu ne ponovi Srebrenica.

Isti argument je upotrebljen da se Srbija razara 1999. godine. A da ne pominjemo rasistička kolektivna optuživanja Srba za genocid, koja se šire na čitavu srpsku istoriju.

U novijoj istoriji, Srbi su prve zarobljenike zadobili za vreme Prvog srpskog ustanka. Dolazi i do nedela. Sulejman paša, kome je prvo obećan siguran izlazak iz Beograda, 1807. godine je ubijen sa pratnjom (to je učinio Vule Ilić, zadužen za njegovu pratnju), što je pokrenulo pokolj mnogih muških glava u Beogradu. Žene i deca su pošteđeni, ali delom su prevedeni na hrišćanstvo. Najveći nasilnici su bile neregularne trupe (bećari Miloja Petrovića). Turci su višestruko uzvratili u pohari Srbije 1813. godine, koja je po surovosti, prema rečima zapadnih posmatrača, prevazišla sve dotad viđeno.

Za razliku od prvog, knez Miloš u Drugom srpskom ustanku obuzdava ponašanje ove vrste i kontroliše svoje potčinjene. Znajući da će morati da pregovara sa Turcima, kao i da živi pored njih i sa njima, pokazuje veliku obazrivost prema zarobljenicima. Mihailo Gavrilović piše kako su posle pada Čačka, čačanski Turci krenuli da beže, a Srbi da ih zarobljavaju i ubijaju.

Onda se umešao Miloš: „Tako Miloš iskupi sve tursko roblje, pod one šatore, postavi straže i naredi da se s turskim ranjenicima postupa kao i sa srpskim”.

„Muke ovakve i bezbrojna stradanja”, govorio je Miloš roblju, „nit’ je zaslužila srpska ni turska sirotinja, a vi ćete još sutra u svoj rod i mesto biti otpravljeni; a ja gonim samo zulum i zulumćare...” Poslao je poruku u Užice: „Evo kako vam šaljem vaše roblje... sve zdravo i česno, jer ja nisam pošao da robim niti mi vašeg roblja treba. Ja sam ustao samo slobodu da tražim”. Tu je sva politika Miloševa: boriti se s Turcima i pripremati put za pomirenje. Ovo tursko roblje uzdizalo je Miloševu velikodušnost do neba. „Srpska je vera čista vera, i mora joj Bog pomoći”, govorile su Turkinje. „Srbi su nas pohvatali i porobili, kaono ti roblje, a i u rz naš niko nije darnuo, nego su nas kao braća sestre čuvali i pošteno ispratili; a vi šta radite od njihova roblja?! ” (govorile su Kuršid paši, koji je pregazio Srbiju 1813. godine).

Mogla bi se povući neposredna veza između zrelosti države i njenih podsistema, pogotovo vojske, i postupanja prema zarobljenicima. To se dobro vidi u Prvom svetskom ratu, kada se srpske vlasti ne svete austrougarskim zarobljenicima ni za zločine nad civilima u Mačvi, ni za neljudske postupke prema srpskim zarobljenicima u logorima Arad, Nežider, i što je posebno zanimljivo, Mauthauzen, koji je i u Drugom svetskom ratu bio koncentracioni logor. U Srbiji je stanje zarobljenika bilo sasvim suprotno. Džon Rid je viđao po Nišu zarobljene austrougarske oficire u punoj uniformi i sa sabljama, a Arčibald Rajs je sretao zarobljenike koji su se bolje hranili od srpskih vojnika. Nijedan austrougarski zarobljenik nije bio pogubljen.

Drugi svetski rat je bio daleko suroviji od prvog, i kada je reč o zarobljenicima. Ratne zarobljenike regularnih vojski su čak i nacisti tretirali prema Ženevskoj konvenciji, naročito Trećoj iz 1929. godine. Ovo se nije odnosilo na sovjetske ratne zarobljenike, koji su najbrojnije žrtve nacističkih logora posle Jevreja, ni na jugoslovenske partizane. Vršili su strašne masakre zarobljenih partizana, posebno ranjenika, od Zlatibora, 1941. godine, do Kozare i Sutjeske. Po zvaničnoj verziji, martovski pregovori 1943. godine između partizana i Nemaca, vođeni su oko toga da se partizanski ranjenici i zarobljenici tretiraju prema konvencijama međunarodnog ratnog prava.

I partizani su često prema zarobljenicima pokazivali surovost, izgleda osobenu za ideološke vojske. U Prozoru, „koji je morao pasti” su pobili sve zarobljene Italijane, koji su odbili da se predaju, sem šofera. Zanimljivo objašnjenje daje Đilas. Partizani su čuli da Crvena armija uništava nemačke garnizone koji su odbijali da se predaju. Tako su i u Prozoru hteli da pokažu boljševičku čvrstinu. Posle oslobođenja Beograda pobijeno je na stotine nemačkih zarobljenika, ali će ubijanje zarobljenika dostići vrhunac u maju 1945. godine, kada je po slovenačkim gorama pobijeno više desetina hiljada pripadnika raznih vojski u povlačenju pred partizanima.

Verovatno je među pobijenima bilo mnoštvo ratnih zločinaca, ali nije sprovođeno nikakvo sistematsko odabiranje, a o pravom suđenju da i ne govorimo. Ali čitav taj rat je bio toliko surov, da se taj događaj stopio sa svim strahotama tog vremena. Pedeset godina kasnije, sudbina zarobljenika u Srebrenici će odjeknuti svetom kao jedinstven događaj. Ljudi koji su za to odgovorni, nosili su kape oficira iz Prvog svetskog rata, ali su obrukali ta znamenja.