Kafane pišu istoriju

Po beleškama putopisaca i hroničara, već sredinom 16. veka Beograd je postao jedan od znamenitih gradova Evrope, sa vrlo razvijenom trgovinom. Rečju, internacionalni grad u kojem je pored Srba i Turaka, bilo i dosta Grka, Dubrovčana, Jevreja, Jermena... Ovakav sastav stanovništva je uticao i na to da su se upravo u prestonici ukrštali i preplitali različite navike, običaji, kulture i religije.

“Ne zna se ko je izmislio kafane. Možda je i bolje što je tako. Možda bi u ime zahvalnosti pripadale njemu, a one su zapravo sazidane i pripadaju svim ljudima ovoga sveta. Zato i jesu deo života mnogih, najviše onih koji nikada nisu krili da im je kafana druga kuća”, kaže u uvodnom delu knjige “Mehane i kafane starog Beograda” autor dr Vidoje Golubović.

Istorija kaže da je u Beogradu, davne 1522. godine bila otvorena prva kafana na Starom kontinentu. Prema zapisima koji su navedeni u ovoj “svojevrsnoj hronici” kafanskog života u nas postoji podatak da su je otvorili Turci u zgradi na Dorćolu. U njoj je služena samo kafa. Ipak, najveći broj gostionica i kafana u Beogradu svoja vrata otvara krajem 19. i početkom 20. veka. Podaci govore da je grad na prelazu između dva veka na svakih 50 stanovnika imao po jednu kafanu ili gostionicu.

Hroničari zapažaju i da su mnoge kafane, između ostalog, bile poznate i po dobroj pesmi i očaravajućoj muzici. Pored rodoljubivih, nekada su se u njima mogle čuti izvorne narodne i starogradske pesme, sevdalinke, ljubavne, ali i šaljive pesme. Mnoge od njih su danas, u poplavi šunda koji je zahvatio našu muziku, nažalost, zaboravljene. Uostalom, kao i najčešće korišćeni instrumenti kojih više nema u savremenim orkestrima. Kao kultno mesto, kafana je kroz vekove i kulture, dalje beleže hroničari, imala brojne nazive – mehana, mejana, karavan- saraj, han, birtija, kavana, bircuz, restoran, gostionica, bistro, bife... Sa sadašnje vremenske distance nemoguće je govoriti o razlikama među njima koje su evidentno postojale. U nekima se pila samo kafa, u drugima ste mogli samo da naručite pivo, dok se na nekim adresama služio samo čorbast pasulj.

Danas se najčešće osim reči kafana, koriste termini restoran i kafe. Ili što je u poslednjih par meseci u Beogradu prilično moderno i aktuelno - kantina, zbog otvaranja nekoliko mesta ovog tipa! Beograd već 1821. godine dobija mehanski esnaf, a 1871. Prvo srpsko pivarsko akcionarsko društvo. Prva pivara u prestonici otvorena je 1840. godine i zvala se Kneževa pivara. Tridesetak godina kasnije je počela sa radom Vajfertova, a 1884. godine i Bajlonijeva pivara.

Brojne kafane starog Beograda imaju neobično poreklo i zanimljivu istoriju. Tako je, zgrada u kojoj se nalazila poznata beogradska kafana “Tri lista duvana” na uglu Ulice kneza Miloša i Bulevara kralja Aleksandra, podignuta osamdesetih godina 19. veka, bila poznata po tome što je u njoj instalirana prva telefonska centrala u Beogradu. Dalje, u ulici Kralja Petra se u prvoj polovini 19. veka nalazila jedna od najstarijih i najpoznatijih kafana glavnog grada – “?“. Podignuta je na inicijativu kneza Miloša Obrenovića, a poseban značaj ima zbog činjenice da je u nju često svraćao Vuk Stefanović Karadžić. Izdvajala se od drugih i po tome što je bila prvo čitalište “Srpskih novina”. Izgrađena u balkanskom stilu, ona živi već u trećem veku, podjednako privlačeći stanovnike, ali i posetioce Beograda.

Zanimljiv je i podatak da je u poznatoj kafani “Proleće”, kasnije nazvanoj “Hamburg” zasijala prva sijalica, kao i da se sada baš na tom mestu, u Masarikovoj ulici, nalazi zgrada “Elektrodistribucije”. I Prvi sajam knjiga u našem glavnom gradu je održan 1893. godine u “Kolarcu”, kafani koja se nalazila na današnjem Trgu slobode.

Ostalo je zapisano da su u kafanama dogovorene mnoge političke odluke, naročito u periodu između dva svetska rata. Znalo se tačno i gde se ko okupljao. Demokrate su sedele u “Barajevu” na uglu Beogradske i Krunske ulice. Beše to jedna od retkih kafana koje su imale drveni pod, a bila je na dobrom glasu, jer se hrana služila u tanjirima od nadaleko čuvenog češkog porcelana. Članovi Slovensko- ljudske stranke su odlazili u kafanu “Ljubljana”, dok su ministri Cvetkovićeve vlade stalno svraćali u “Maderu”.

Na pitanje koliko današnje gradske kafane, koje sve češće oslovljavamo s “restorani”, čuvaju duh starog Beograda, dr Vidoje Golubović, autor knjige “Mehane i kafane starog Beograda”, odgovara: - Teško je tražiti paralele sa ondašnjim kafanama, a shodno tome i tragati za tim i takvim duhom. Beograd se pre svega izmenio, stanovništvo je sasvim drugog socijalnog sastava, te je i uloga kafane sasvim drugačija. Nažalost, nema više boema poput Đure Jakšića, Tina Ujevića, Janka Veselinovića, Stevana Sremca, čiča Ilije Stanojevića i mnogih drugih.

Kafane su bile mesto gde su se organizovale zabave, balovi, muzičke svečanosti, likovne izložbe, berza, gde su se pisale žalbe na sudske odluke, osnivali sportski klubovi... Tačno se znalo zašto se u koju kafanu odlazilo – da li zbog slušanja pesme, supe ili čorbe, rakije ili vina, ili da bi se videla neka značajna ličnost navodi naš sagovornik i zaključuje: - Dakle, kafana je tada bila institucija i nema nijedne oblasti iz društvenog i privrednog života koja se nije odvijala baš u njoj.

S druge strane, danas se u kafanu ide iz sasvim drugih razloga. Tačno je da se i onda u njima sedelo, jelo, pilo, ali motivi su sasvim različiti i valjalo bi dugo istraživati kako bi se došlo do nekih uporednih podataka. Ovaj vrsni poznavalac istorije naše prestonice takođe napominje i da je pogrešno mišljenje da su beogradski splavovi “za provod” proizvod novog doba. Postoje brojni zapisi o noćnom životu grada na reci i brodovima između dva svetska rata. Svakako nisu to bili splavovi kao ovi danas, ali je bilo veselo i na brodićima, gde se do jutarnjih časova čuo žamor i muzika. Dakle, Beograd nikada nije zaostajao za svetom, bar u jednoj stvari. Vekovima je poznat po svom raznovrsnom kafanskom životu i boemima poput Branislava Nušića, Vojislava Ilića, Laze Lazarevića, Mihaila Petrovića - Mike Alasa... Kao što je centar pariske boemije – Monmartr, bečke – Grincing, rimske – Trastevere, njujorške – Grinič Vilidž, tako i Beograd ima svoju Skadarliju.

Tačno je nekada mnogo posećeniju, ali i danas ovaj kaldrmisani potez u centru grada predstavlja boemsko- turističku atrakciju. Donji deo Skadarlije se naslanja na ulicu Strahinjića- bana, koja je krajem devedesetih godina prošlog veka postala sinonim za noćni provod u Beogradu i kojoj se sada nalaze neki od najposećenijih restorana i kafića. Jedan od prvih kafea u ovoj ulici bila je “Ipanema”, otvoren marta 1992. godine. Iako je živeo u Profesorskoj koloniji, vlasnik “Ipaneme”, gospodin Aleksandar Pestelek, kaže da je na Dorćol često dolazio sa roditeljima u posetu prijateljima i nastavlja: - Oduvek sam voleo ovaj kraj i znao bukvalno svaku uličicu na Dorćolu.

Devedesetih je Dorćol bio baš pravi gradski kvart. Kafe sam iz tog razloga otvorio upravo ovde. Ali, može se reći i sasvim slučajno. Istorija je išla tako da je moja generacija početkom devedetih osetila da će ovde biti svašta, te sam se i ja spremao na put u neku zemlju koja će mi ponuditi bolju budućnost. Međutim, baš u to vreme nalazim jedan podrum u ulici Strahinjića bana. Saopštavam roditeljima da želim da otvorim kafe i da bi bilo lepo da novac koji su spremili za moj put uložimo u adaptaciju starog šnajderaja koji se tu nalazio – priča Aleksandar Pestelak i dalje otkriva: - “Ipanema” postaje mesto gde pored mog društva počinju da dolaze i drugi ljudi kojima je ovde bilo prijatno.

Nepunu deceniju kasnije mali kafe se proširuje i postaje restoran sa pedesetak mesta, kakve sam, budući da sam dosta putovao, viđao po Italiji i zapadnoj Evropi. Stupam u kontakt s čuvenim italijanskim umetničkim institutom za kulinarstvo “Rossano Boscolo” i od njih dobijam razne knjige, brošure, kasete u vezi s pripremom jela. Želim da naglasim da seu “Ipanemi” sva jela pripremaju s prirodnim sastojcima, sve je sveže, bez ikakvih dodataka, pojačivača i emulgatora.

Nove generacije poštovalaca kafana i restorana određuje naravno i drugačiji senzibilitet i ukus, a mesta u koja oni zalaze mogu se i te kako pohvaliti praćenjem trendova ne samo u gastronomiji, već i uređenju enterijera. Ipak, i pored zamajca vremena, tradicija je u Beogradu i dalje živa!

Nekoliko starih kafana poput “Madere”, “Manježa”, “Mažestika”, “Kluba književnika”, “Ruskog cara”... dobilo je novo ruho. U Tašmajdanskom parku, sa gotovo najlepšom baštom u gradu, “Madera” je i dalje jedan od ključnih toponima beogradske ugostiteljske ponude.

Kafanske zanimljivosti

U knjizi “Mehane i kafane starog Beograda” dr Vidoje Golubović navodi zanimljive podatke povezane sa svakom kafanom posebno. Evo nekih...

AMERIKA – jedna od čuvenijih kafana, na Zelenom vencu. U njoj su se okupljali ljubitelji orijentalnih zadovoljstava. Služio se najbolji ratluk, a grickale leblebije.

TRANDAFILOVIĆ – čuveni objekat na Čuburi, hroničari je navode kao najpoznatiju kafanu ovog dela grada do Prvog svetskog rata uz konstataciju da je o njenim specijalitetima pričao ceo Beograd. Iz nje se, kažu, nije izlazilo pre zore.

MOSKVA – kafana koja je dospela čak i u srpsku i francusku književnost. Otvorena je 1906. g kada je završena i gradnja istoimenog hotela. Sagradilo ju je Carsko rusko osiguravajuće društvo “Rosija- Fonsijer”. Bila je centar društvenog i kulturnog života grada. Postoji i anegdota da su za stolovima “Moskve” formirane i oborene tri ili četiri vlade.

GOSPODARSKA MEHANA – čuvena beogradska kafana u neposrednoj blizini ušća Topčiderske reke u Savu. Pretpostavlja se da je sagrađena dvadesetih godina 19. veka i da ju je gradio tada poznati majstor– neimar Veselin. Do nje se stizalo čak i tramvajem!

AKADEMIJA – kafana u pasažu zgrade Akademije nauka i umetnosti. U njoj su se čitale domaće i strane novine, a u večernjim časovima, kako su zabeležili hroničari, svirao je orkestar. Kafana je imala i salu za bilijar.

HAJDUK VELJKO – nalazila se u centru grada, na uglu danas Knez Mihailove i Sremske, tačnije u dvorištu ovih zgrada. Hroničari ističu da je ovaj prestižni objekat, pored kafane, raspolagao i restoran- salom, odnosno modernim bifeom. Bogata klijentela je naručivala francuska vina.

BULEVAR – Jedna od atraktivnijih beogradskih kafana s kraja 19. veka. Nalazila se u Terazijskom kvartu. Beograđani su bili ponosni na njenu veliku salu u kojoj su se održavali banketi.