Sremski Karlovci - poljubac istoka i zapada

Na severoistoku Srema, na ustalasalim zelenim obroncima Fruške gore a na obali Dunava, nalazi se ovo mesto koje spada među najlepše male gradove jugoistočne Evrope. Tu su se srele i poljubile dve evropske kulture – zapadna i istočna. Taj spoj je i danas vidljiv i uzbudljiv. Zato vam, kad se nađete na trgu okruženi velelepnim građevinama, srce zaigra, jer stičete utisak da ste u prebogatom muzeju pod „kapom“ neba, i to u vreme đačke ekskurzije, jer srećete samo mlade i lepe gimnazijalce i učenike Bogoslovije. Odrasli rade u desetak kilometara udaljenom Novom Sadu, Zrenjaninu ili u Sremskoj Mitrovici, jer u „gradu muzeju“, koji sa svojih 8.800 stanovnika nema čak ni status grada, posla ima samo za njih 800.

Oko Karlovaca nema ni lake ni teške industrije, ni fabrika visokih, začađavljenih dimnjaka koji bi „kadili“ vazduh... Ničeg što bi zagađivalo ili ružilo okolinu, jer je grad na području Nacionalnog parka Fruška gora i spomenik je kulture. Nema nekontrolisane gradnje, pa ne raste u visinu, kuće su stare, na jedan boj, porodične, mnoge stilske, kao što je kuća Dimitrija Anastasijevića Sabova, bogataša i srpskog dobrotvora s titulom plemića, jedna od najlepših u stilu građanskog baroka kod nas. Prepoznaćete je po „čipki“ od kovanog gvožđa i inicijalima vlasnika na prozorima.

Tišina koja se čuje

Kad posle uzavrelog Beograda, svega pedesetak kilometara udaljenog, ovde „čujete“ samo tišinu, jer kroz centar nema saobraćaja a čitavo mesto je zapravo u centru, shvatite pravo značenje reči mir i spokoj, a počinjete da razmišljate i o duhovnosti i tradiciji...

Pre svega tu je gimnazija, osnovana 1791. a sadašnji izgled, u novovizantijskom stilu, dobila je 1891. Pogled nam se „lepi“ za neobičnu žuto-crvenu fasadu koja dočarava srednjovekovno crkveno graditeljstvo, a unutra lepota božja – hodnici popločani mermerom, na vratima živopisni vitraži... Privučeni skladnom pesmom na latinskom, provirujemo kroz odškrinuta teška vrata čuvene Svečane sale – đački hor vežbao je pod ukrašenim svodovima majstorski oslikane tavanice, među uljanim slikama starih majstora. Čak su i peći stilske, jarkocrvene, austrougarski rad. Ali repertoar im nije samo klasičan. U modernom aranžmanu izvode čak i „Rolingstonse“, pop i soul muziku, kaže nam Biserka Nenadović, profesorka biologije, kojoj je muzika davnašnji hobi, pa tako već pet godina vodi hor.

Svratili smo i u školsku biblioteku, najstariju kod nas, u kojoj se, u zastakljenim policama, među 18.000 knjiga, nalaze i fototipsko izdanje „Miroslavljevog jevanđelja”, prva izdanja dela Dositeja Obradovića, Vuka Karadžića, Branka Radičevića, karlovačkog đaka i uz Zmaja našeg najpoznatijeg pesnika romantičara, koji je svet napustio ne dočekavši 30. rođendan. Sahranjen je u šumi na Stražilovu, koje je voleo i opevao...

Uz gimnaziju, začudo, postoji i starinska pekara u kojoj ne prave kroasane. Jutro je, mami miris hleba tek izvađenog iz furune, a zbog njegove reš korice i sredine meke kao duša odužio se red sve do Magistrata. Sa njegovog dugačkog balkona, pod grbom grada, 1. maja 1848. proglašeno je Srpsko vojvodstvo. U zgradi je sada opština, a nešto više o gradu želeli smo da čujemo od njenog domaćina Milenka Filipovića, opštinskog predsednika, koji poznaje Karlovce u dušu, jer je tu rođen, kao i svi njegovi preci, 350 godina unazad.

Ni lepota ne pomaže uvek

Čujemo da uprkos lepoti i duhovnom značaju mesto spada u nerazvijene opštine. Turizam nije dovoljno jak da pokrije sve potrebe, iako je grad sve posećeniji. U vreme kad je negovao bliske veze sa Gracom, Trstom, Bečom, Temišvarom, imao je istorijsku priliku da bude naš Hajdelberg, grad kulture i obrazovanja, sada je realnije očekivati da postane centar kongresnog turizma.

Filipović s ponosom nabraja u čemu je sve grad bio prvi – sem gimnazije, bila je to i Bogoslovija, druga po starini u pravoslavlju, pa prvo sokolsko i lovačko društvo, prvi časopis, tu je održana i prva pozorišna predstava – a sada nema ni bioskop!

– Ono što imamo, moramo sačuvati za vreme kada će biti prestižno živeti u ovom gradu. Ni našim precima nije bilo lako da sačuvaju srpstvo u vreme Austrougarske monarhije pod čijom su vlašću bili, pa su uz malo mudrosti i mnogo odricanja u tome uspeli – zaključuje ipak optimistički.

Pozdravljamo se i žurimo u Sabornu crkvu – u sadašnjem izdanju završenu 1762, sa dva velika zvonika i malim između njih, čuvenu po lepoti ikonostasa koji su oslikali Teodor Kračun i Jakov Orfelin. Krasi je i 11 uljanih slika Paje Jovanovića. Katolička crkva Presvetog trojstva je malo dalje, nekad je imala tri oltara a sada dva i lepo ukrašene orgulje sa jednim manualom.

Crkva Sv. Nikole

U centru je još jedna pravoslavna crkva, Donja, u kojoj je 1784. zavladičen Petar Petrović Njegoš. U porti je, nedugo po izgradnji crkve, posađen platan, sada orijaš, koji krošnjom natkriljuje krov a korenjem podiže temelje hrama. Zasad je rezultat njihovog opasnog „zagrljaja“, koji prelazi u rvanje, nerešen.

Patrijaršijski dvor, sa kamenim lavovima pred širokim ulazom, Milan Kašanin je smatrao jednom od najlepših palata u Vojvodini a malo ko se sa njim ne bi složio. Sagrađena je 1894. u kombinaciji baroknog i pseudorenesansnog stila, po projektu čuvenog arhitekte Vladimira Nikolića. Ikonostas kapele u Patrijaršijskom dvoru delo je Uroša Predića. U Riznici, otvorenoj i za posetioce, čuvaju se bogoslužbeni predmeti među kojima su i prestoni krstovi od drveta, optočeni zlatom i ukrašeni draguljima, prava remek-dela. Danas je Dvor sedište eparhije episkopa sremskog.

Dve devojke kraj „Četiri lava”

Pored česme „Četiri lava” slikaju se devojke. Sagrađena je od crvenog mermera 1799. kada je sa čeratskog brega izvorska voda dovedena u grad, a ima i „sestre“, svaku sa imenom i patronom, koje žubore u svim delovima grada. Iza ove na trgu je istoimena kafanica izuzetno prijatnog štimunga, u kojoj se uz tamburice i dobro vino možete počastiti specijalitetima domaće kuhinje, što prija uvek, a pogotovo zimi, kad je unutra toplo, a napolju „zagudi“ vetar. Malo je čudno, ali i zanimljivo da u ovom gradu, sem svima poznate košave i severca, duvaju i neki samo njihovi vetrovi – stražilovac, gornjak, donjak i gorski vetar! Vetrić će vam zujati oko ušiju i ako se popnete na bilo koji od tri brega iznad Sremskih Karlovaca, ali ćete svakako uživati u divnom pogledu na grad i Dunav. Leti je na dunavskim adama i peščanim plažama prava milina, a ko voli ribu, vino i muziku, može da uživa čitave godine, jer je čardi i kafanica na njegovim obalama koliko ti duša hoće. Tako sa hrane za dušu pređosmo na onu drugu, ali – važno je da ima i jedne i druge...

Fontana 4 lava (Foto: Wolfgang Hunscher/wikipedia)

Ime i istorija grada

Mesto se prvi put pominje kao tvrđava Karom još pre Kosovskog boja – 1308. Pripadalo je raznim plemićkim porodicama, a do 1521. porodici Batori, kada ga je turski vojskovođa Bali-beg osvojio i tvrđavu srušio. Mesto je 170 godina bilo deo turske imperije. Slovensko ime Karlovci prvi put je zabeleženo u putopisu Antuna Vrančića iz 1533. godine.

Najznačajnije poglavlje u istoriji Sremskih Karlovaca je 18. vek, kada su postali centar javnog, političkog, prosvetnog i umetničkog života vojvođanskih Srba.

Po završetku Prvog svetskog rata Karlovci su ušli u sastav Države Srba, Hrvata i Slovenaca.

Za okruglim stolom, prvi put

Na bregu nad Karlovcima, gde se danas nalazi Kapela Gospe od mira, u maloj drvenoj baraci, posle 72 dana pregovaranja, 1699. je potpisan mir, kasnije nazvan Karlovački, koji je gradu obezbedio mesto u svim čitankama sveta. Karlovačkim mirom je okončan Veliki bečki rat (1683–1699) i prekrojena karta Evrope. Prvi put u istoriji diplomatije, predstavnici zaraćenih strana pregovarali su, radi ravnopravnosti, za okruglim stolom a iz istih razloga je baraka imala i četiri ulaza, kako bi svi predstavnici velikih sila ulazili istovremeno. Sa jedne strane bile su to Austrija, Poljska i Venecija, a sa druge Turska. Posrednici su bile Engleska i Holandija. Na tom mestu franjevci su kasnije izgradili kapelu koja se upravo renovira od temelja pa do bakarnog krova, koji se već presijava na suncu.

Fruštuk i čaša bermeta

Vina koja su proslavila Karlovce su desertni ausbruh i bermet, suvo aperitivno, kojem se dodaju pelin, anis, cimet... Za njima ne zaostaje ni rizling, a u Beču i danas postoji zaštićeno ime ružice pod nazivom „Karlovci tovajn”. Lozu je u rimsko doba u ove krajeve doneo Marko Aurelije Prob. Od vina se vekovima živelo lepo, pa tokom 18. veka i sve do sredine 19. na poljima oko Karlovaca, sem vinove loze, nije bilo nijednog pod žitaricama. Vina su putovala i dalje od Beča, po Češkoj, Poljskoj, Švajcarskoj, Moldaviji i Belgiji... Bila su u vinskim kartama prekookeanskih brodova, pa i na „Titaniku“. Svi putopisci su ih spominjali uzdišući za njima. Tesla je cenio bermet, smatrajući da podstiče intelektualne sposobnosti, dok mnogi veruju da ova vina sem očaravajućeg ukusa i arome imaju i afrodizijačku moć.

Turisti mogu da biraju u kojoj će od brojnih vinarija da ih degustiraju. Vinarija „Kiš”,koja postoji još od 1830, jedna je od najzaslužnijih za promociju crnog bermeta a proizvodii rajnskiiitalijanskirizling, merlo, šardone, i belibermet.U kući porodice Živanović, sem u vinu, rakiji i „sremačkom fruštuku”, može se uživati i u degustaciji meda, ali i u poseti neobičnom porodičnom Muzeju pčelarstva, osnovanom na temelju spomen-zbirke koju je prikupio Jovan Živanović (1814–1916), začetnik modernog pčelarstva kod nas.