Istina koju vreme ne menja

O Milanu Nediću je sve poznato. Njegova biografija je rekonstruisana i ispisana u brojnim člancima i knjigama: od prikaza vojničke karijere i političkog angažmana, do razmatranja njegovih navodnih političkih i moralnih dilema. Sve je precizno navedeno, izneti su zaključci, istorijska i umetnička vrednovanja. Stoga je danas malo onih koji nemaju stav po pitanju Nedićeve istorijske uloge.

Jasno se dele na pristalice i protivnike rehabilitacije. Ni za jednu, niti za drugu stranu činjenice nisu sporne, razlika je “samo” u načinu njihovog tumačenja.

Već nekoliko decenija u javnosti je sve više interpretatora Nedićevih reči i dela koji ih objašnjavaju kao časne, iznuđene, odgovorne pokušaje da se sačuva srpski narod u ratnom vihoru i da se onemogući pobeda komunista. Međutim, ispredanje tužnih priča o još jednoj “tragičnoj ličnosti” srpske istorije potpuno je zatomilo i potisnulo svest o uzrocima i razlozima zbog kojih je Milan Nedić označen kao kvisling, izdajnik i ratni zločinac.

OSUDA: Kako je tekao istorijski salto mortale, odnosno kako smo se našli u situaciji da sa zebnjom i nesigurnošću očekujemo ishod sudskog procesa koji treba da rehabilituje prvog čoveka okupirane Srbije u toku Drugog svetskog rata? Kako smo došli u poziciju da očekujemo rehabilitaciju predsednika vlade čije su vojno-policijske snage aktivno “održavale red” u okupiranoj zemlji, štitile logore, hapsile i streljale zatočenike? Kako je moguće da u 2015. sud treba da odlučuje o odgovornosti čoveka koji je svojim istupima, uredbama i naredbama veličao Treći Rajh i Adolfa Hitlera, čoveka koji je sprovodio diskriminatorske zakone kojima je legalizovan Holokaust u Srbiji, zatvarani i ubijani Romi kao grupa koja “ruži” ugled i moral arijevskog društva i, kako je sam Nedić govorio, “proganjani i satirani” komunisti i svi oni koji su se okupatorima suprotstavili? Najzad, kako je moguće da sud razmatra mogućnost rehabilitacije čoveka koji ni posle krvavog oktobra 1941. nije podneo ostavku na mesto predsednika Vlade u zemlji u kojoj su kao taoci ubijana deca iz školskih klupa?

Pođimo redom primenom forenzičkog metoda utvrđivanja hronološkog i uzročno-posledičnog niza događaja i interpretacija koji su doveli do gotovo apsurdnog, ali ipak stvarnog pokretanja postupka za Nedićevu rehabilitaciju:

Odlukom Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Milan Nedić, predsednik tzv. Vlade narodnog spasa u vreme nemačke okupacije Srbije 1941-1944, proglašen je za ratnog zločinca 8. juna 1945. godine. Kako je navedeno u kratkom opisu i kvalifikaciji zločina, optužen je zbog: izdaje naroda, službe okupatoru, mučenja i terorisanja stanovništva, pljačke. Odluka Državne komisije dopunjavana je u dva navrata: najpre kada je apostrofiran i kao najodgovorniji za sabotažu naoružavanja Kraljevine Jugoslavije pred rat, za razbijanje jedinstva naroda Jugoslavije i rušenje otporne snage naroda, i drugi put kada je označen kao “jedan od najvećih izdajnika i zločinaca srpskog naroda”. Dva puta saslušan po izručenju Jugoslaviji, Milan Nedić je izvršio samoubistvo u istražnom zatvoru početkom februara 1946. godine i tokom narednih decenija ostao upamćen kao kvisling i zločinac.

Dominantna, moguće je tvrditi čak i neupitna predstava Nedića kao kolaboracioniste, usvojena u socijalističkoj Jugoslaviji, nije se bitno razlikovala od stavova brojnih pripadnika srpske emigracije – od onih koji su napustili zemlju kao izvršioci zločina, odnosno kao saradnici u vršenju zločina, ili onih koji su iz raznih razloga odbili da se vrate u Jugoslaviju posle oslobođenja i uspostavljanja socijalizma, proizlazila je iz složenog nasleđa Drugog svetskog rata i nikada jasno definisanih odnosa među njegovim brojnim učesnicima.

Nedića je kao jednog od “najvažnijih kolaboratora” nacista u Srbiji među prvima označio Slobodan Jovanović, predsednik jugoslovenske vlade u izbeglištvu. Ubrajajući ga među “kvislinške elemente poznate po svojoj službi neprijatelju”, Jovanović je posredno dokazivao antifašističko držanje jugoslovenske izbegličke vlade u Londonu. U danima kada je (jula 1946) i sam osuđen pred Vojnim većem na Beogradskom procesu, Jovanović je dodatno naglašavao odanost pobedničkoj savezničkoj koaliciji, direktnom osudom vodećeg srpskog kvislinga.

POSLANICE: Navedene kvalifikacije svakako su bile uslovljene neprijateljstvom koje je tokom samog rata postojalo između jugoslovenske izbegličke vlade u Londonu i Nedićeve vlade u Beogradu. Sve vreme rata ono je predočavano javnosti u okupiranoj Srbiji kroz snažnu propagandu i govore samog Nedića. U svojim Poslanicama on je protivnike pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu i članove izbegličke vlade nazivao “nesrećnicima, ratnim krivcima, beguncima sa bojnog polja, bezumnim Srbima – nesrbima, upropastiteljima svoga rođenog naroda” koji su “sa zločinačkom nepromišljenošću” uleteli “u naručje din-dušmana” i koji su “komunističko-masonsko-jevrejsko-engleskoj mafiji i prodali svetu srpsku zemlju za trideset srebrnika, gurnuli (...) je u propast, u jad čemer, istrebljenje i smrt”.

Tako su javna razilaženja i optuživanja iz vremena rata (koja su na mnogim nivoima prevazilažena daleko od očiju javnosti) nastavljena tokom prvih posleratnih godina u emigraciji, gde su sporadični pokušaji Nedićeve rehabilitacije završavali neuspehom. Njegove pristalice su stoga s patosom konstatovale da je “ubijen od komunista” i sramoćen “od londonskih nacionalista”, a njegov lik je predstavljan kao lik martira koji se svesno žrtvovao za dobrobit nacionalne zajednice.

Međutim, u skladu sa razvojem političkih realnosti obeleženih hladnim ratom i snaženjem jugoslovenske pozicije u bipolarnom svetu, Nedićev lik je u redovima heterogene srpske emigracije vremenom dobijao slojeve koji su do neprepoznavanja menjali istorijske činjenice. Na taj način postajao je jedan od osnova novog istorijskog narativa, koji je nužno podrazumevao prevrednovanje prošlosti i raspodelu uloga u skladu sa savremenim odnosom prema socijalističkoj Jugoslaviji i komunističkoj ideologiji.

Prvi u nizu događaja koji su uticali na promenu utvrđenih stavova bio je održavanje parastosa 1956. godine, na desetogodišnjicu Nedićeve smrti, u srpskoj crkvi u južnom Čikagu. Iako nisu prisustvovali samom događaju, njega su podržali episkop Dionisije i vladika Nikolaj Velimirović. Na taj način crkva je svojim neupitnim moralnim autoritetom u redovima emigracije bila prva koja je opravdala Nedićevu saradnju sa okupatorom. Posle više od jedne decenije, koliko je prošlo od govora koji je držao na sahrani Dimitrija Ljotića, vladika Nikolaj je svoj javni angažman nastavio da temelji na ideologiji antikomunizma, koja je u to vreme bila i globalna politička vododelnica.

U čemu se sastojala nužnost prevrednovanja Nedićeve uloge u Drugom svetskom ratu deceniju po njegovom završetku? Zbog čega je upravo njemu pripisano jedno od centralnih mesta u, kako je isticano, nacionalnom Panteonu Srba? Još u toku samog rata epiteti “oca nacije” i “srpske majke” pripisivani su mu od strane pristalica i šireni u javnosti. Upravo takva tumačenja upotrebljena su kao platforma za ujedinjenje srpske političke emigracije. Uobličio ju je Nedićev sestrić Stanislav Krakov, pisac i njegov ideološki istomišljenik. Kako je istakao u Nedićevoj biografiji koju je objavio u dve knjige 1963. i 1968. godine, bio je to preduslov da emigracija preživi.

“Srpska, a da je sreće i celokupna jugoslovenska emigracija (sic!!! O.M.P.), ima samo jedan sudbonosni imperativ (...) A taj imperativ je: sloga nacionalne emigracije (...) Ili će naša emigracija biti ujedinjena i istupati složno kada se radi o najsvetijim pitanjima jedne nacije, o njenoj slobodi i njenom dostojanstvu, ili će emigracija lagano izumreti kao beslovesna masa koja ni sama nije znala zašto beži u široki svet i koja će svojom tvrdoglavošću, svojom kobnom međusobnom netrpeljivošću i neshvatanjem zadatka koji pred njom stoji, izgubiti svaku vezu sa svojom zemljom, sa svojim narodom i njegovim potrebama i nevoljama.”

Krakov je strahovao da će na taj način emigracija sebe odseći “ne samo od sadašnjosti, već još više od budućnosti”. Opisujući Milana Nedića, on je rekonstruisao epske slike koje je tokom rata gradio kvislinški režim i upotrebio ih za legitimaciju novih okvira nacionalnog ujedinjenja. U skladu s tim preuzeo je specifična tumačenja koja su u vreme rata u Nedićevoj Srbiji dobili junaci narodne poezije i istorije, a pre svih kneginja Milica i Miloš Obrenović, s kojima je trebalo da se identifikuju savremenici.

Čitava plejada ličnosti iz prošlosti upotrebljena je za kovanje sintagme o jedinstvu “štita i mača”, odn. “borbe i odbrane”, kojom su objedinjavani oni koji su u ratu izabrali da se bore sa onima koji su se opredelili za kunktatorsku taktiku. Kolaboracija je tada dobila svoje novo tumačenje – kao svesno žrtvovanje za odbranu naroda. U tom ključu Krakov je jasno izrazio svoje tumačenje učesnika Drugog svetskog rata na tlu Srbije: “Zar crveni da dele, danas kao i juče kada su dobili vlast, još Srbe na dražinovce i nedićevce? Oni i jednim i drugim, sa istim falsifikovanim pečatom, udaraju žig izdajnika, ratnih zločinaca i narodnih neprijatelja.”

IZJEDNAČAVANJE: U tom shvatanju nacije perfidno je ponuđena ruka pomirenja čak i onima koji su označeni kao glavni neprijatelji u ratu i miru koji je za njim došao. Promovisana je, naime, ideja izjednačavanja komunističkih žrtava sa svim ostalim srpskim žrtvama koje su pale kroz istoriju. Stanislav Krakov je svoja tumačenja izrazio na sledeći način: “I nema ovde ni jednog jedinog, kada prvenstveno govorim o žrtvama srpskog naroda, pred čijom smrću, pa bio on nacionalista ili komunista, ne bih imao duboki pijetet i divljenje, jer su to bili ljudi koji su umirali boreći se za svoje Vjeruju. I nema nijednog o kome ne bih, kada je danas samo zagrobna senka, napisao ma kakvu ružnu reč, jer smrt briše sve grehove i sve zablude ukoliko ih i gde bilo.”

U ključu svojih predratnih romana Krakov je, glorifikujući vojničke žrtve, ustoličavao princip monolitnog nacionalnog jedinstva i pravdao saučesništvo u najtežem zločinu u istoriji čovečanstva, sugestivno vršeći zamenu uloga i od zločinaca čineći žrtve. U vreme zategnutih odnosa Istočnog i Zapadnog bloka, a posteriori je snažnim antikomunizmom kontekstualizovana i opravdavana kolaboracija sa fašizmom u Srbiji tokom Drugog svetskog rata. Svaki pokušaj definisanja istorijskih aktera podrazumevao je dokazivanje njihovog antikomunističkog angažmana i potiskivanje činjenica koje su svedočile o kolaboraciji proizašloj iz suštinskog i iskrenog prihvatanja, aktivnog uobličavanja i, najzad, svesnog promovisanja ideologije nacional-socijalizma i fašizma.

Pisanje Miroslava Spalajkovića, jednog od predratnih političara koji je sve vreme rata ostao blizak Nediću i nazivao ga “duhovnim ocem Srbije”, najjasnije odslikava navedenu tvrdnju. Spalajković je 1944. godine naglašavao da se rat koji je još trajao “ne vodi samo između dve protivničke grupe velikih sila, nego između dve suprotne političke i društvene ideologije”. Za njega je rat predstavljao “epohalni sukob između dva suprotna shvatanja o poretku u svetu”. Stoga je glorifikovao ulogu Milana Nedića za koga je tvrdio da gradi autentični “srpski narodni socijalizam”. Nemuštom argumentacijom pokušavao je da ideju “srpske zadružne države” izdvoji kao autohtonu u odnosu na fašizam i nacional-socijalizam, da bi na kraju konstatovao da je tako osmišljen koncept ipak bliži ovom drugom nego prvom: “U prirodnom zadružnom okviru jedinka nalazi realniju podlogu za svoj opstanak i jače jemstvo za svoj umni i moralni razvitak nego u korporativnoj apstraktnoj povezanosti.”

Studije i biografije Milana Nedića napisane iz pera posleratne emigracije i objavljivane u SAD i Nemačkoj preštampane su u Srbiji u vreme raspada Jugoslavije i socijalizma. Navedene publikacije nisu dobile svoja kritička izdanja, pa je tako ono što je Spalajković nazvao “srpskim narodnim socijalizmom” imalo gotovo bespogovornu recepciju u javnom polju. Izmišljanje tradicije koje je u vreme Nedića dobilo snažan zamajac i koje se ogledalo u odbacivanju “pojma o demosu kao samovoljnom suverenu” i vraćanju srpskog naroda starom duhu “zadružnog većanja i patrijarhalnog poštovanja umnih i moralnih vrednosti”, predstavljeno je kao legitiman politički koncept organizacije društva. U isto vreme, lična sećanja Nedićevog sinovca mnogi su prihvatili kao objektivne istoriografske analize.

Pokušaj Stanislava Krakova da opravda svoju poziciju iz vremena rata tako je postao okvir unutar kojeg je konstituisana srpska nacionalna ideologija u opozitu jugoslovenstvu. Kao ideja objedinjavanja svih Srba, bez obzira na njihova ideološka opredeljenja, ona je trebalo da bude poziv na pomirenje, a zapravo se radilo o pokušaju potpune diskreditacije pobednika u ratu i njihove delegitimizacije.

REHABILITACIJA I IMOVINA: Ono što je bio osnov delovanja i organizovanja nacističkih sledbenika i kasnije platforma ujedinjenja političke emigracije u vremenu Hladnog rata, postalo je važan element samodefinisanja srpskog nacionalizma na prelazu 20. u 21. vek. Ideologija nacionalnog pomirenja tako je našla svoje zagovornike i u Srbiji posle raspada jugoslovenske zajednice.

Tokom prvih godina ratova u kojima se raspadala Jugoslavija, u Narodnoj skupštini Srbije iznet je prvi zahtev za rehabilitaciju Milana Nedića (1992), igrana je pozorišna predstava čiji je glavni tragični junak bio general Nedić (1992), a SANU je odlučila da ga uvrsti među sto najznamenitijih Srba (1993).

Vrhunac te prakse predstavljalo je održavanje pomena Milanu Nediću i Dimitriju Ljotiću 1997. godine. Stoga za mnoge nije predstavljala veliko iznenađenje inicijativa Srpske liberalne stranke (čiji je danas pravni naslednika Srpski liberalni savet), Udruženja političkih zatvorenika i žrtava komunističkog režima i porodice Nedić iz 2008. godine da se on i sudski rehabilituje. Jasnu podršku pokretačima inicijative pružilo je održavanje pomena Milanu Nediću i Dimitriju Ljotiću u Sabornoj crkvi u Beogradu godinu dana kasnije (2009), i to upravo 9. maja, na Dan pobede i Dan Evrope.

Od tada je prošlo sedam godina i zahtev za rehabilitaciju Milana Nedića u međuvremenu je odbacivan i vraćan u sudsku proceduru uz različita obrazloženja. Interesantno je da je, međutim, svaki tekst koji se ovim pitanjem bavio u medijima jasno naglašavao obavezu države da potomcima Milana Nedića vrati imovinu koja mu je oduzeta posle rata. Čini se da je upravo ta konstatacija odgovor na pitanja s početka teksta. U društvu u kojem je imovina postavljena iznad ljudskih života, krivičnih zakona i političkog morala, svaka je odluka suda moguća i očekivana.