Kratka istorija logora za izolaciju (2)

Оpšta istorija masovne izolacije

Prva faza: zatvaranje tuđeg stanovništva

Britanaca je u tom trenutku u Evropi bilo na desetine hiljada, većinom u Francuskoj, a oko 10.000 u samom Parizu. Bio je to nečuven postupak, u kome nije moguće odeliti mere predostrožnosti od osvete za prethodnu englesku zaplenu francuskih brodova. Kršenje međunarodnog i domaćeg prava i običaja, u ovom slučaju obostrano, i ubuduće će biti jedna od karakteristika masovne izolacije.

Međutim, Napoleonovo vreme nam je, u vidu iskustava sa ostrvima Elba i Sveta Jelena, ostavilo još vrednih sadržaja za istraživanje razvoja tehnologije izolovanja. Karakteristično je da su se ostrva tako rano pokazala kao idealna mesta za izolaciju. Bonaparta je 1814. bio interniran na ostrvo Elba (50 km od Korzike), zajedno sa 800 svojih vojnika. Nije mu bilo dozvoljeno da sa njim ostanu njegova žena i sin, da ne bi uticao na vaspitanje deteta.

Napoleonov beg sa Elbe

Cepanje porodica je osobenost i kasnije prakse izolovanja. Pošto se pokazalo da je more oko Elbe bilo slaba prepreka za Napoleona, on je nakon definitivnog poraza 1815. interniran na ostrvo Sveta Jelena u Atlantiku, oko 2000 km udaljeno od najbližeg kopna – Afrike. Došlo se, dakle, do zaključka da je fizička nedostupnost lokaliteta za izolaciju od sredine u odnosu na koju se izolacija vrši bitan faktor efikasnosti: prepiska je bila strogo kontrolisana, zatvorenici stalno nadzirani, Napoleonov stan okružen nizom tvrđavica sa posadom, a njemu i njegovoj sviti najstrože zabranjen bilo kakav kontakt sa ostalim stanovnicima ostrva.

Dalji razvoj pojave, kada ona već počinje da poprima svoju prepoznatljivu formu, usledio je u drugoj polovini 19. veka, i to pretežno tokom kolonijalnih ratova. Počnimo od prostora na kome je ekspanzija modernog evropskog sistema vrednosti pobrala najveće uspehe, a to je Amerika. Ni tu se, naravno, nije radilo o logorima u današnjem smislu reči, ali proces postepenog potiskivanja i izolovanja indijanskih plemena daje zanimljiv materijal za izučavanje postupka i tehnologije nametanja drugačijih ideja masi koja pruža otpor.

Ima podataka da su prve pokušaje stvaranja rezervata za Indijance činili još Španci u 16. veku, preseljavajući ih iz njihovih rasutih sela u uređene i dobro locirane centre. Cilj je bio masovno pokrštavanje i promena njihovog načina života. Eksperiment je propao, jer su Indijanci radije bežali u nepristupačne predele nego da pristanu na to da se podvrgnu merama prisilnog „civilizovanja“.

Šošoni u rezervatu u državi Vajoming

Stvari su se znatno drugačije odvijale u Severnoj Americi, što je opisao Aleksis de Tokvil: „Dok su divljaci sami nastojali da se civilizuju, Evropljani su nastavljali da ih okružuju sa svih strana i da ih sabijaju u sve uže granice... Indijanci su bili uništeni u nadmetanju kome nisu bili dorasli. Bili su izolovani u sopstvenoj zemlji, a njihova rasa se svela na malu koloniju dosadnih stranaca usred brojnog i dominantnog naroda…“ Da bi se status Indijanaca rešio, u 19. veku su formirani indijanski rezervati i donet je niz propisa, čime je ovakvo stanje konzervirano. Ali, tretman starosedelaca Amerike dao je i druge primere koji su mogli biti korišćeni kasnije, kada bi se neka politika suočila sa problemom nepodobne mase.

Tokom šezdesetih godina 18. veka lord Džefri Emherst je obezbedio mesto u istoriji kao izumitelj modernog biološkog ratovanja naređenjem: „Zarazite Indijance čaršavima na kojima su ležali bolesnici od velikih boginja, ili na bilo koji drugi način koji može poslužiti da se istrebi ta prokleta rasa“. Spoj ovakvih ideja i razvijene tehnologije masovne izolacije dao je u 20. veku ono što se danas obično podrazumeva pod izrazom koncentracioni logor, tj. logor istrebljivačkog tipa.

Ipak, najvažnije iskustvo ove vrste Amerika je stekla tokom građanskog rata (1861–1865), kada su u njoj postojala najmanje 42 zarobljenička logora, od kojih se 9 nalazilo na ostrvima, a naročito mnogo ih je bilo u Njujorku. U njima je pomrlo oko 56.000 ljudi, a logori Elmira (Unije) i Andersonvil (Konfederacije) imali su najveću smrtnost: 24% i 30%. Andersonvil je postao sinonim okrutnosti zaraćenih strana. Najstariji snimci živih logoraša izgladnelih do izgleda skeleta, po svemu sudeći, načinjeni su upravo tamo, 1864. ili 1865. (vidi sliku br. 2). Komandant logora, kapetan Henri Virc (Henry Wirtz), posle rata je osuđen i obešen, što je takođe bio prvi takav slučaj u istoriji. Njegova strana je izgubila rat.

Andersonvil

Naredni primer se pojavio na Kubi devedesetih godina XIX veka. Njegov tvorac bio je španski general i guverner ostrva Valeriano Vejler i Nikolau (Valeriano Weyler y Nicolau), koji je tamo poslat da savlada protivšpansku gerilu. Vejler je, navodno, bio pruskog porekla. Zbog metoda koje je koristio, američka štampa ga je nazvala „Kasapin“ („The Butcher“). Taj izraz je kasnije imao svoju dugu istoriju u propagandnim okršajima kao zgodno sredstvo za diskreditaciju neprijateljskih lidera.

Valeriano Vejler i Nikolau

Kao osnovni uslov svog uspeha general Vejler je video odvajanje gerile od civilnog stanovništva, pa je dekretom od 21. oktobra 1896. naredio da se isprazne sela i narod koncentriše u pojedina ograđena naselja, pod kontrolom španskih trupa, za šta je korišćen izraz reconcentrado. Time je taj termin ušao u upotrebu. On, dakle, izvorno znači ponovna koncentracija, ali se kasnije prefiks re gubi, stvarajući time zloglasnu sintagmu koncentracioni logor. U literaturi se može naći podatak da je krajem 1897. više od polovine stanovništva Havanske oblasti, najmanje 100.000, koje je bilo bačeno u koncentracione zone – umrlo.

Za vreme Burskog rata donekle se ponovila situacija sa Kube: imperijalna sila, Velika Britanija, pokušavajući da skrši lokalnu gerilu, pribegla je merama masovne izolacije civilnog stanovništva. To su uglavnom bili holandski naseljenici, Buri, koji su se opirali pretenzijama britanske krune na njihovu zemlju i koji su branili svoj način života.

Izgladnela devojèica (zvala se Lilly ili Lizzie van Zyn), u britanskom logoru za civile, za vreme Burskog rata (1899–1902).

Vrhovni komandant britanskih trupa, lord Kičener, u odvajanju neboračkog stanovništva od gerilaca, praćenom uništavanjem njihovih farmi i letine, video je jedan od neophodnih uslova svog uspeha. U tada formiranim logorima ubrzo su zavladali glad, prljavština, bolesti i nemar, što je dovelo do naglog porasta smrtnosti.

Naročito su harale male boginje, pa je na vrhuncu epidemije, u oktobru 1901, u nekim logorima umiralo i do 40% logoraša. Prema dostupnim podacima, bilo je pedesetak logora, u kojima je bilo internirano oko 136.000 ljudi. Pomrlo je 27.927, od čega 22.074 dece. U tim logorima pomrle su i hiljade crnih muškaraca, žena i dece, ali je taj podatak, izgleda, malo koga interesovao, pa se vrlo retko može naći u literaturi. Među ovim logorima se kao najsigurnija lokacija ponovo pojavljuje ostrvo Sveta Jelena, koje je bilo specijalno određeno za držanje zarobljenih burskih boraca.

Nedugo nakon Burskog rata u nemačkoj jugozapadnoj Africi dolazi do velike pobune starosedelaca (hotentotskih plemena) protiv nemačkih naseljenika. Rat je trajao od 1904. do 1907, a Nemci su uspeli da se održe jedino koristeći krajnje surova sredstva, koja su uključivala zatvaranje u logore, vešanje, izgladnjivanje i druge načine istrebljivanja. U ovome se naročito istakao nemački general Loter fon Trota (Lother von Trotta), koji je pleme Herero sveo na 10% svoje pređašnje brojnosti. Pleme Nama je spalo na oko 1/3 predratnog broja, čemu su, pored ostalog, doprineli i uslovi života u logorima u koje su bili saterani.

Zarobljeni Hotentoti

Ova faza razvoja logora okončana je otpočinjanjem Prvog svetskog rata, tokom koga se sa obe linije fronta stvaraju i brzo pune veliki zarobljenički logori. Zaraćene strane su imale ukupno 7.750.919 zarobljenih i nestalih vojnika. Ta masa neprijateljskih vojnika u sopstvenoj pozadini predstavljala je latentnu pretnju, na šta su zaraćene države odgovorile strogim i promišljenim merama za njihovu kontrolu. Ali, za ovakvu vrstu analize zanimljiviji je drugi tip logora, koji se pojavio sa otpočinjanjem Prvog svetskog rata – logor za sopstveno stanovništvo.

Prethodni nastavak: "Kratka istorija logora za izolaciju (1)"

U sledećem nastavku: Оpšta istorija masovne izolacije, druga faza: početak zatvaranja sopstvenog stanovništva.

Autor je istraživač-saradnik u Institutu za savremenu istoriju u Beogradu. Član je redakcija dva stručna časopisa: "Godišnjak za društvenu istoriju" i "Istorija XX veka". Aktivan je član Udruženja za društvenu istoriju.