Vek nakon Velikog rata: "Evo nas pred Beogradom, tako željenim ciljem"

Piše: B. Gigović Grubić

Ove reči napisao je davne 1919. godine Dragoljub Ranković, đak narednik iz Beograda, koji je mobilisan u jesen 1914. godine.

Prošao je i Solunski front, na kojem je 1916. godine ranjen u nogu, a vreme do kraja rata proveo je u francuskim vojnim bolnicama po severnoj Africi.

"U svoj rodni grad vratio se tek 16. aprila 1919, kao invalid. Putovanje je bilo dugo i naporno", objasnio je istoričar Danilo Šarenac za B92.net.

Mladi Dragoljub samo je jedan od mnogih koji su uspeli da se živi vrate u svoju zemlju nakon Prvog svetskog rata, jednim od najvećih ratnih sukoba u istoriji u kojem je učestvovao gotovo ceo svet.

Danas se, naime, obeležava tačno 100 godina od primirja, a francuski predsednik Emanuel Makron i nemačka kancelarka Angela Merkel sastaće se sastanu na zajedničkoj ceremoniji u vagonu u kojem je na današnji dan 1918. godine potpisano primirje nakon četvorogodišnjeg rata.

Na taj način će simbolično biti obeležen kraj jednog od najžešćih ratova - Velikog rata, a u kojem je, prema procenama istoričara, Srbija izgubila gotovo trećinu svog stanovništva. Mnogi od njih smatraju i da se decenijama nakon Prvog svetskog rata stanovništvo nije ni u potpunosti oporavilo, a pogotovo ne dve decenije kasnije, kada je Srbija ušla i u Drugi svetski rat.

Srpski vojnik na groblju (1915) / Foto: Getty

Oslobođenje Srbije počelo je probojom Solunskog fronta sredinom septembra 1918. godine, a već krajem septembra, tačnije 29., Bugarska je kapitulirala. Srpska vojska nastavlja da oslobađa teritorije, pa su tako već početkom oktobra oslobođeni Vranje, Vladičin han, Grdelica, Leskovac…, a 12. oktobra srpska vojska uspela je da dođe do Niša.

Kod ovog grada, naime, vođene su poslednje velike borbe sa nemačkom vojskom na tlu Srbije. U srpskoj vojsci postojala je jaka želja da baš ona ostane upamćena kao oslobodilac Srbije.

Nisu želeli, objašnjava Šarenac, da se kasnije priča da su Srbiju oslobodili Francuzi i ostali saveznici. Zato su srpski vojnici, kako se u narodu to često pripoveda, "bili brži od konja", a sve u želi da baš oni osvoje Beograd i Srbiju.

Beograd je oslobođen 1. novembra, a prestonica Srbije bila je jedan od najrazorenijih gradova Evrope. Srpska vojska je tog dana ušla u gotovo pust grad, pod komandom vojvode Petra Bojovića, a samo nekoliko dana ranije odigrale su se prave borbe kod Niša.

"Zato su i pre konsultovanja sa Francuzima, krenuli u oslobođenje Niša", rekao je Šarenac i dodao da je srpska vojska u oslobađanje teritorija od okupatora nakon Niša išla isključivo u dogovoru sa saveznicima.

Srpska vojska u blizini Beograda / Foto: Getty

"Najvažnije je oslobođenje Niša jer su se tu vodile najžešće borbe, a nekako je zaboravljeno. Austrijance više ne zanimaju borbe jer se povlače, ali su Nemci ti koji ne žele da padnu u ropstvo i oni koji napuštaju ceo taj deo. Oni to vrlo ozbiljno shvataju do poslednjeg momenta i Srbi se s njima žestoko bore", istakao je Šarenac.

Borbe kod Niša su trajale puna tri dana, a posle toga gotovo i da nije bilo većih "puškaranja".

"Kada se došlo do oslobođenja Beograda tu više nije bilo onih velikih borbi. Oslobodioci ulaze praktično u slobodan grad, Austrijanci se povlače i predaju i tada se već praktično raspala Austrougarska. Veći je problem bio kako sprečiti pljačku i bezvlašće, pogotovo kada se pređu Sava i Drina, jer nije se znalo kako će koja etnička zajednica, a pogotovo nemačka i mađarska da reaguju na pojavu srpske vojske", objašnjava.

Trebalo je i sačuvati, ali i odrediti gde su granice, tačnije gde će ona biti na severu i šta se dešava na slovenačko-austrijskoj i ostalim granicama.

"Takođe, koškanja su i na slovenačko-austrijskoj granici, italijansko-slovenačkoj granici i bilo je pitanje stići što pre i postaviti tu granicu. Tako da to treba uzeti u obzir, to je jedan veliki napor za srpsku vojsku, to su ljudi koji nisu videli svoje porodice možda još i od 1914. godine (možda su dobili odsustvo dva-tri dana) i ono što najveći broj ljudi ne zna je da je najveći broj ljudi demobilisan tek 1921. godine", naglasio je Šarenac.

To je bilo, poručuje, ozbiljno humanitarno pitanje - šta raditi sa tim ljudima koji su već sedam godina u ratu.

Njih su držali na granicama jer "želite te pouzdane i iskusne ljude na slovenačkoj i albanskoj granici koja već tada dobija neki prizvuk koji je imala 1990-ih godina, opasnog mesta, koje je u međuratnoj Jugoslaviji postalo poznato kao ‘jugoslovenski Sibir".