Šta kada Rimljani zakucaju na vrata?

Na ovogodišnjem Festivalu nauke, predstavljena je aheološka igraonica kroz koju su najmlađi posetioci mogli da se upoznaju sa opsadnim ratnim mašinama rimskih vojnika. Eksponati su modifikovani tako da su posetioci mogli da se oprobaju u rušenju zidova i kapija, bombardovanju neprijateljskih utvrđenja katapultom, kao i u napadu na bedeme logora.

Sa druge strane, odrasli posetioci su se kroz prateće tekstove upoznali sa jednim delom materijalne kulture iz prošlosti koja često arheolozima i istoričarima izmiče u njihovim nastojanjima da što preciznije rekonstruišu priče iz prošlosti. Iako autori postavke nisu imali za cilj da verno rekonstruišu svaki detalj, posetioci su mogli da steknu uvid u način na koji se deo arheologa i ostalih izučavaoca prošlosti bore sa predstavljanjem slika iz prošlosti kroz kreativne i interdisciplinarne prezentacije kakva je bila i Rimljani pred vratima!.

Eksponati sa ove postavke predstavljaju rezultat dugogodišnjih radova arheologa, istoričara i antropologa koji su se trudili da na osnovu raznih posrednih tragova, kakvi su istorijski izvori, predstave na spomenicima ili etnografska građa rekonstruišu način na koji je rimska vojska opsedala utvrđenja širom Mediterana kroz period od nekoliko stotina godina.

Ne dirajte moje krugove!

U doba rane istorije rimske države, rimska vojska je prihvatala nove metode ratovanja često tokom samih sukoba sa neprijateljima. Veliko iskustvo stečeno u ratovima sa Samnitima i Kartaginjanima, omogućilo je rimskoj vojsci da prilagodi svoju strategiju osvajanja tako da gubitak ljudstva i vremena bude što manji. Ipak, najveći uticaj na razvoj rimske opsadne mašinerije imali su grčki gradovi na jugu Apeninskog poluostrva.

U sukobu sa Dionizijem Sirakuškim (Sicilija), Rimljani su imali ljutog neprijatelja oličenog u liku čuvenog grčkog matematičara Arhimeda, zaduženog za odbranu grada. Istorijski izvori, pomalo začinjeni i mitovima, opisuju „Arhimedovu kandžu“ koja predstavlja gigantski kran smeštenu na zidovima Sirakuze, a koja je na drugom kraju imala ogromnu metalnu kuku koja je podizala rimske brodove iz mora i bacala ih o stenu. Legenda Arhimedu pripisuje i konstruisanje velikog ogledala koje je koristilo sunčeve zrake da bi spalilo rimske brodove. Sami zidovi Sirakuze bili su ojačani balistama i onagerima koji su zadavali dodatne muke rimskoj vojsci.

Na kraju, Sirakužani su bili poraženi lukavstvom Rimljana koji su se sa malom grupom ljudi noću prebacili preko zidova grada. Iako je rimski vojskovođa zabranio ubistvo Arhimeda, jedan rimski vojnik ne prepoznavši ga u 78-godišnjem starcu zanetom nad čudnim krugovima, oglušio se o naredbu. Legenda kaže da je Arhimed pokušao da istera zbunjenog rimskog vojnika iz svoje kuće izgovorivši: „Ne dirajte moje krugove“.

Divlji magarci i škorpioni

Rimske opsadne sprave korišćene su u skoro svim opsadama na tri kontinenta starog sveta. Osnovna svrha ovih mašina bila je da se nanese što veća šteta neprijateljskom objektu i vojsci ali takođe i da vrši jak psihološki pritisak na opsednute. Opsadne sprave korišćene su u prvoj fazi bitke za opsadu sa bezbedne daljine, za šta su bile zadužene posebne jedinice slične današnjim inžinjerima u vojsci.

Veliki broj mašina koristio se za izbacivanje kamenja, strela, kopalja, zapaljivih smesa, tako što je različitim mehanizmima poluga i opruga projektil izbacivan sa velike daljine, kako na same zidove opsednutog grada tako i na objekte unutar njega. Izvori se često ne slažu kada su u pitanju nazivi i opisi opsadnih sprava (divlji magarac, balista, onager, škorpion,...), mada su neke od sprava bolje rekonstruisane od drugih.

Već u I veku naše ere, svaka centurija rimske vojske imala je svoju balistu koja je podsećala na ogromni samostrel predviđen za izbacivanje kopalja i drugih projektila, dok su razni oblici katapulta bili poznati i ranije. Balista koju koriste Rimljani razvijena je u ratovima Aleksandra Velikog a pretpostavlja se da su je Rimljani preuzeli od gradova na istočnom Mediteranu, sa kojima su bili u stalnom sukobu. Veliki broj balisti i katapulta predstavljen je na raznim rimskim spomenicima koji prikazuju ratna zbivanja i rimske pobede (Trajanov stub, Severov slavoluk).

Kornjače pred Masadom

U drugoj fazi borbe, kada je opsednuti grad oštećen u dovoljnoj meri, ili kada druge opcije nisu moguće, Rimljani su uvodili razne oblike opsadnih sprava za blisku borbu. To je ispočetka uključivalo obične merdevine, zaštitne konstrukcije, prilazne rampe i naravno ovnove za probijanje kapija i slabih tački na zidovima. S obzirom da su rimski vojnici najizloženiji neprijateljskoj vatri upravo ispod samih zidova, bilo je neophodno pre svega zaštititi vojnike. Rimski vojni inžinjeri su rešavali ovaj problem konstruisanjem raznih pokretnih „vozila“ koja su imala i zaštićenog ovna za probijanje.

Obično su zidovi i krov ovakvih konstrukcija bili pokriveni mokrim životinjskim kožama kako bi sprečili širenje požara nastalog od zapaljivih strela i vrelog ulja koje su po njima posipali branioci grada. Nekad je „kornjača“ (kućica na točkovima sa ovnom za probijanje) bila kombinovana sa opsadnom kulom. Opsadna kula mogla je imati više spratova, a Josif Flavije – učesnik i svedok Judejskog rata, opisuje rimsku opsadnu kulu ispred Jerusalima, visoku skoro 20 m.

U ovakvim kulama bila je smeštena vojska koja se preko pokretnog mosta prebacivala na zidine grada, dok je u podnožju ovan pokušavao da probije zid ili kapiju. Na taj način, branioci su morali da se bore na dva fronta sa neprijateljem. Jedna od najtežih rimskih opsada predstavlja bitka za Masadu u Judeji, gde su Rimljani bezuspešno opsedali grad nekoliko meseci, gradeći različite rampe i prilaze i bombardujući grad sve vreme. Na kraju su ušli u grad tek nakon što je šačica branioca odabrala smrt umesto zarobljeništva i odmazde Rimljana.