Kanjon Crnice - Mala Sveta gora

Piše: Nebojša Pešić

Izvor: novimagazin.rs

Kanjon reke Crnice nedaleko od Paraćina u srednjem veku vrveo je od života. Predstavljao je središte Petruške oblasti, kojom je dominirao utvrđeni grad Petrus koji je bio od strateškog značaja za zaštitu istočnih granica. U blizini utvrđenja hilandarski monasi podigli su desetine manastira i crkava, pa se zbog toga ovaj kraj, prilično izolovan od civilizacije, naziva Malom Svetom gorom.

Od brojnih bogomolja iz nemanjićkog vremena sačuvani su samo ostaci koji čekaju na obnovu, kao i sama citadela koja se nalazi na uzvišenju koje je sa tri strane okruženo rekom i s kojeg puca veličanstven pogled na čitavu oblast.

Netaknuta priroda

Manastir Sisojevac, na samom izvoru Crnice, podigao je 1380. godine duhovnik kneza Lazara Sisoje Sinajit. Opusteo je krajem XVII veka, a obnovljen 1978. i ovo je jedini manastir koji je potpuno restauriran. Pored manastira, na izvoru Crnice sada su ribnjak i motel.

Nizvodno od Sisojevca reka Crnica ulazi u kanjon u kojem se nalazi desetak manastirišta, čije je ostatke obrasla vegetacija. Kod sela Zabrega reka pravi veliku krivinu i izlazi iz kanjona kraj ostataka manastira Manasija ili Manasinjca. Manastir su opasivali odbrambeni zidovi sa jakom kulom. Crkva posvećena Svetom Nikoli konzervirana je i obnovljena u jednom malom delu. Nizvodno od manastira su vodenice, ribnjak i most preko reke. Za sam kanjon malo je reći da je živopisan. Pored bistre reke u kojoj još ima autohtone rečne pastrmke, pa i rakova, proteže se pešačka staza, omiljena kod planinara i rekreativaca koji vole netaknutu prirodu.

Tvrđava Petrua

Kanjonom dominira tvrđava Petrus. Ovaj grad bio je središte pogranične oblasti srpske države u XIV veku i kontrolisao je vezu Pomoravlja sa dolinom Timoka. Njegovi gospodari su bili savremenici cara Dušana i kneza Lazara, župan Vukoslav i njegov sin Crep.

Petrus je danas većim delom u ruševinama, a u njegovoj blizini se nalaze ostaci dva manastirska kompleksa, posvećena svetom Jovanu Glavoseku i svetoj Mariji Blagoj. Među ruševinama Petrusa nalazi se i velika stena, dugačka oko 8 metara i visoka oko 6 metara, koja je u narodu poznata kao Krstata stena, a u blizini tvrđave se nalazi i pećina.

Na mestu Petrusa još u VI veku je postojalo vizantijsko utvrđenje, podignuto možda u sklopu Justinijanovih (527-565) radova na utvrđivanju vizantijske vlasti, pošto su njegovi ostaci otkriveni u temeljima kasnijeg srpskog utvrđenja.

U X veku se u okolini mesta tvrđave Petrus naseljavaju monasi isposnici, a od doba Stefana Nemanje od 1168, do 1196. na prostoru Petrusa napravljena je nova tvrđava. Cela oblast predstavlja pograničnu župu srpske države Nemanjića i jedinu oblast na desnoj obali Velike Morave koja se stalno nalazila pod njihovom vlašću.

Početkom devete decenije XIV veka vojvoda Crep sa svojim susedom Vitomirom razbija Osmanlije na reci Dubravici kod Paraćina, posle čega je najverovatnije umro, pošto se njegovo ime ne pominje u vezi sa bitkama kod Pločnika (1386) i na Kosovu (1389). Njega je najverovatnije nasledio sin, poznat samo pod monaškim imenom Venedikt.

Poslednji istorijski podatak o tvrđavi Petrus vezan je za 1413. godinu, kada ga je, zajedno sa većim brojem tvrđava (Koprijan, Kruševac, Markovo Kale, Soko Grad i Stalać), zauzeo Bajazitov sin Musa. Posle toga, Petrus je zapusteo.

Gradsko utvrđenje je nepravilnog oblika, a sam grad se sastojao iz dva dela: šireg – gradskog, opasanog zidovima širine do 1 metar, i “Malog grada” – citadele, smeštenog na vrhu brda zvanog Bula. “Mali grad” zauzima površinu od oko 1.300 m², a građen je od lomljenog kamena i krečnog maltera. Sudeći prema koncepciji građenja, upotrebljivom materijalu i arheološkim nalazima, grad potiče iz sredine XIV veka i predstavlja vrlo značajno nalazište za proučavanje srpske srednjovekovne istorije. Za kulturno dobro, arheološko nalazište, proglašen je 14. marta 1985. godine.

Od grada se staza strmo spušta naniže ka reci. Na samoj rečnoj obali, priljubljena uz stenu i pokrivena gustom vegetacijom, nalazi se crkva posvećena Blagoj Mariji Petruškoj. Prema predanju, za vreme turske okupacije pored ove crkve Turci su opkolili narod koji se okupio na saboru i napravili takav masakr da se reka crvenela od krvi.

Sedamdesetih godina prošlog veka otkopane su freske u kapeli manastira, ali one nisu zaštićene. O manastiru, nažalost, brigu vode samo meštani obližnjeg sela Zabrega, organizovani u Udruženje “Petrus”.

Država je, međutim, jako malo uradila na zaštiti ovih istorijskih dragocenosti, a još manje na njihovoj obnovi. Turisti za sada uživaju u pešačenju pored reke, specijalitetima stare narodne kuhinje, a retko ko ode a da ne proba svežu pastrmku iz ovdašnjih ribnjaka.

Manastir “presađen” iz Rusije

U neposrednoj blizini kanjona Crnice, u sklopu Petruške oblasti, na obroncima planine Baba kod sela Lešje nalazi se manastir Pokrova presvete Bogorodice, koji je nedavno potpuno obnovljen.

Ovaj manastir bio je duhovni centar u drugoj polovini XIV i prvoj polovini XV veka, kada po turskom osvajanju očigledno biva napušten i urušen.

Meštanin Živan Marković i njegovi pomoćnici otkopali su 1923. godine temelje prvobitne Bogorodičine crkve. Navodno se Živanu u snu ukazala Presveta Bogorodica i rekla mu gde se nalaze temelji crkve, koja je vekovima u ruševinama. On je na otkrivenim temeljima nekadašnje bogomolje podigao malu crkvu od kamena, koju je pokrio limom.

Potpuna rekonstrukcija počinje 2004. godine, kada je mala crkva potpuno uklonjena, da bi na temeljima prvobitnog hrama bila izgrađena današnja crkva Pokrova presvete Bogorodice. Potom sledi obnova celokupnog manastirskog kompleksa. Manastir predstavlja mešavinu stilova, ali se posetilac ne može oteti utisku da je prenet iz Rusije i posađen na planinu Baba. I po tome je ovaj manastir jedinstven u Srbiji. Čak je i devet manastirskih zvona doneto iz Rusije. S platoa na kojem se nalazi manastir vidi se gotovo čitavo Pomoravlje, a nezaboravan događaj je posmatranje zalaska sunca, u čijim zracima belasa Velika Morava, udaljena desetak kilometara.