Arheološka nalazišta: Svedoci kultura, civilizacija, religija

Pisanje kakvo je danas poznato i shvatano nije postojalo nigde u svetu sve do pre oko 5.000 godina, a raširilo se samo među relativno malim brojem tehnološki naprednih civilizacija . Nasuprot tome, Homo sapiens postoji najmanje 200.000 godina, a druge vrste Homo milionima godina. Ove civilizacije su, ne slučajno, najpoznatije, te su vekovima bile otvorene za ispitivanje, proučavanje istoričara, dok se proučavanje praistorijskih kultura pojavilo tek nedavno. Čak i unutar civilizacije koja je na nekim nivoima pismena, mnoge važne ljudske prakse nisu zvanično zabeležene. Svako znanje o ranim godinama formiranja ljudske civilizacije, razvoju poljoprivrede, kultnim praksama narodne religije, usponu prvih gradova, mora doći iz arheologije, tačnije, iz arheoloških nalazišta.

Čak i tamo gde pisani zapisi postoje, oni su uvek nepotpuni ili u izvesnoj meri pristrasni. U mnogim društvima, pismenost je bila ograničena na elitne klase- Pismenost čak i aristokratije ponekad je bila ograničena na dela i ugovore. Interesi i pogled na svet elita se često dosta razlikuju od života i interesa ostatka stanovništva. Upravo zato su arheološka nalazišta pravo blago, koje je svedok kultura, civilizacija i religija.

Materijalna evidencija je bliža poštenom predstavljanju društva, iako je i ona podložna sopstvenim netačnostima, kao što su pristrasnost uzorkovanja i očuvanje razlike.

Kada je Srbija u pitanju, moramo priznati da smo zemlja koja može da se pohvali sa više arheoloških nalazišta, od kojih su pojedina i te kako bitna.

Među njima se nalaze Carčinin grad, Medijana i Starčevo.

Caričin grad

Justinijana Prima, nama poznatiji kao Caričin grad, je arheološki lokalitet koji se nalazi opštine Lebane, koji je u 6. veku podigao car Istočnog Rimskog Carstva Justinijan.

Ovaj lokalitet iz 6. veka nalazi se na 7km od Lebana i 30 km od Leskovca, a jedan od najvećih i najznačajnijih vizantijskih gradova u unutrašnjosti Balkana. Prema podacima, sagradio ga je car Justinijan I (527—565), iz zahvalnosti prema kraju u kom se rodio. Prema nekim tumačenjima, car Justinijan I rodio se u selu Taurisium u podnožju planine Radan, kod ušća Svinjaričke i Štulačke (Caričine) reke. Caričinim gradom danas upravlja Narodni muzej Leskovac.

Ovo velelepno arheološko nalazište prostire se na platou od 42.000m². Prva istraživanja na ovom lokalitetu započeta su još davne 1912. godine kada je istraživanja vršio Vladimir Petković koji na osnovu veličine otkrivenog grada, arhitektonske plastike i ostataka mozaika izneo prve pretpostavke da se radi o drevnom gradu Justinijani Primi.

Foto: Svetlana Dingarac

Tokom Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, istraživanja su zaustavljena, a nastavljaju se 1936. godine.

Grad je podignut na stenovitom platou najviše nadmorske visine, na ušću Caričinske u Svinjaričku reku. Opasan je moćnim bedemima sa kulama, a na jugu, na najnižem delu, i vodenim rovom. U bližoj okolini nalazile su se tri utvrde za zaštitu. U grad se ulazilo sa južne i istočne strane, kroz tri monumentalne kapije sa kulama.

Uži prostor grada, površine oko 10 hektara, čine tri arhitektonske celine, branjene moćnim kamenim bedemima. Na najuzvišenijem delu je Akropolj, koji je bio u službi arhiepiskopije. Gornji grad se prostire oko Akropolja i dvema ulicama je podeljen na četiri kvarta. Na mestu gde se ulice seku nalazi se kružni trg – forum. Duž ulica nalazile su se zanatske i trgovačke radnje, javne građevine i stambeni objekti. Donji grad se prostire južno od Gornjeg grada i u njemu su do sada otkriveni sakralni objekti, objekti javnog karaktera i stambena četvrt.

Na Caričinoj rečici uočavaju se ostaci brane–mosta, iznad koje se uzdiže manje utvrđenje pravougaonog oblika.

Na padinama oko grada i u ravnici na južnoj strani, površine oko 20 hektara, bila su podgrađa u kojima su živeli ljudi zaduženi za ekonomski razvoj grada. Oni su se bavili zemljoradnjom, stočarstvom i raznim zanatima.

Caričin grad je urbanistički planiran grad. U njegovoj izgradnji primenjena su sva iskustva i dostignuća graditeljstva antičkog sveta. Imao je razvijenu vodovodnu i kanalizacionu mrežu, kupatila i česme. Akvaduktom dugim 17 km voda je dovođena u grad do velikog rezervoara za vodu.

Do danas su otkrivena četiri prstena bedema, osam bazilika, brojni javni objekti, terme, centralni trg, ulice sa porticima, akvadukt, velika cisterna, vodeni toranj, brana sa jezerom, zanatske peći, kao i mreža fortifikacija u blizini grada. Nađeno je mnoštvo pokretnog arheološkog materijala: predmeta od pečene zemlje, metala, stakla, kosti, kao i novac koji ilustruju život u gradu.

Caričin grad je živeo veoma kratko, 80 godina. Podignut 30-ih godina VI veka, srušen je već početkom VII veka, u naletu Avara i Slovena. Tada su porušeni gradovi, fortifikacije i ukupni sistem vizantijske vlasti.

Medijana

Antičko naselje na 5km od Niša jedinstven je kompleks koji je nastao u vreme Konstantina Velikog (306-337) i njegovih sinova. Mnogobrojna arheološka istraživanja utvrdila su postojanje dvadesetak objekata na ovom lokalitetu.

Sa svojom površinom od 40 hektara ovo nalazište je među najznačajnijim arheološkim parkovima u Srbiji. Primetne su 3 graditeljske faze koje obuhvataju periode od kraja 3. i početka 4. veka, pa do polovine 5. veka. Život u Medijani je bio aktivan od 337. do 361. godine, što obuhvata vreme Konstansa i Konstancija II zajedno sa kratom vladavinom Julijana Apostate.

Foto: Branko Jovanoviæ

Osim toga što je bila poljoprivredno imanje, Medijana je bila carska vila izgrađena sa ciljem da se u njoj obavljaju državni poslovi i dolazi na razonodu. Objekti dekorisani mozaicima, skulpturama i freskama činili su rezidencijalni deo; magacini za čuvanje robe i radionice vode se kao ekonomski deo kompleksa. Središnji deo kompleksa zauzima Vila sa peristilom, termama i dva stibadijuma i od ostatka naselja je odvojena ogradnim zidom. Ovi zidovi formiraju jedno veliko dvorište na severu i dva manja na jugu.

Medijana je uvrštena u centralni registar spomenika kulture kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja. Naučna i arheološka istraživanja sprovedena na ovom području značajna su, kako za istoriju Niša i njegovih velikana tako i istorije sveta, jer zaokružuje priče o antičkom periodu a pored toga, stvoreni su uslovi za kompleksne analize lokaliteta što otvara vrata istraživačima.

U poseti ovom parku posebnu pažnju privlače dobro sačuvani mozaici među kojima se najviše izdvajaju mozaici sa figuralnim prikazima mitološkog rečnog božanstva Fluviusa i glava Meduze. Nezaobilazan deo posete su i:

• Vila sa peristilom
• Vojničke barake
• Vinski podrum
• Rimohrišćanske crkve
• Vodotoranj
• Vile A i B

Foto: Branko Jovanoviæ

Starčevo

Arheološki lokalitet Starčevo se nalazi na levoj obali Dunava i udaljen je samo 8 kilometara od Pančeva. Ovaj lokalitet je upisan u centralni registar 1993. godine kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Prva sistemska iskopavanja započeta su 1928. godine, dok su sondažna istraživanja vršena 1931. i 1932. godine. Ova istraživanja predstavljala su saradnju Narodnog muzeja u Beogradu i Harvarda. Miodrag Grbić je vršio iskopavanja na Starčevu 1939. godine, a sredinom 20. veka istraživanja vrše arheolozi Milutin Garašanin i Draga Garašanin.

Tokom istraživanja i iskopavanja, na arheološkom nalazištu Starčevo pronađene su zemunice elipsoidnog i kružnog oblika, prečnika između 2 i 6 metara, nekoliko grobova sa pokojnicima u zgrčenom položaju, ognjišta unutar zemunica, kameno i koštano oružje i oruđe, keramika oslikana geometrijskim ornamentom, koji je bojen belom, crvenom i crnom bojom a pored svega navedenog pronađene su i antropomorfne figure rađene od pečene zemlje.