Sećanje na Miroslava Jovanovića (1962–2014)

Piše istoričar,Vladimir Todić

U danima sećanja na prerani odlazak istoričara Miroslava Jovanovića u "naponu stvaralačke energije" (Milan Ristović), njegove kolege sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, prijatelji i studenti svakako bi se složili u jednom – Miki je bio intelektualna i moralna veličina koja je ostavila neizbrisive tragove u modernoj srpskoj istoriografiji.

Pripadnost krugu umnog inovatora i filantropa, akademika Andreja Mitrovića, presudno je uticala na sazrevanje i artikulaciju Jovanovićevog snažnog i širokog istraživačkog nemira. Njegovo opredeljenje za Mitrovićevo teorijsko-metodološko i saznajno izučavanje "totalne istorije kao suštine znanja" (Dubravka Stojanović), a čija fragmentacija zapravo vodi u nerazumevanje stvarne prošlosti, vodila ga je ka velikim pitanjima i temama.

Jovanovićeva sintetička dela i dokumentarne zbirke ("Staljinizam", "Ruska emigracija na Balkanu od 1920. do 1940", "Srbi i Rusi 12–21. vek - istorija odnosa", "Moskva–Srbija, Beograd-Rusija. Društveno-političke i kulturne veze" itd.) predstavljaju dragoceno i kvalitativno drugačije izučavanje istorije Rusije i srpsko-ruskih odnosa. To je posebno vidljivo preko poređenja sa radovima i nastupima pojedinih stručnjaka koji, motivisani političkim, lukrativnim ili emocionalnim razlozima, često ove teme sagledavaju u skučenim formatima. U tom smislu, Jovanović je umeo da se oštro obruši na ovo "najatraktivnije oruđe estradne istoriografije koja daje pojednostavljena tumačenja na vanvremenskoj ravni dobra i zla".

Za ovog istoričara politički odnosi Srbije i Rusije kroz vekove samo su jedan (ne i najvažniji) segment njihovih ukupnih odnosa, trajno obeleženih vremenskim i interesnim kontekstima, kao i značajnim razlikama u međusobnim percepcijama. Kao višegodišnji predavač na Istorijskom fakultetu Univerziteta Lomonosov, Institutu međunarodnih odnosa Ministarstva inostranih poslova Rusije (MGIMO) i preko saradnje sa drugim ruskim naučnim ustanovama, Jovanović je razvijao bliske veze sa uglednim istoričarima (Modest Kolerov, Andrej Šemjakin, Oleg Ajrapetov, Jaroslav Višnjakov i dr.) gradeći nove putokaze srpsko-ruskih intelektualnih veza i rasterećujući ih od obostranih starih zabluda i stereotipa. Tiranija trenutka smrti sprečila ga je da svoja istraživanja kruniše originalnom sintezom o Rusiji i Rusima u 20. veku, koja bi "odstupala i od ruskog i od zapadnjačkog pogleda" (Goran Miloradović).

NACIONALNI DISKURSI

Sledeći pionirske korake Andreja Mitrovića i Ljubinke Trgovčević-Mitrović ka bližem naučnom povezivanju i razumevanju balkanskih intelektualaca u doba postjugoslovenskog krvavog raspada, Jovanović je ostvario značajnu saradnju i sa novom i vrlo talentovanom generacijom bugarskih kolega (Mihail Gruev, Dimitar Grigorov, Snežana Dimitrova, Aleksej Kaljonski, Naum Kajčev i dr.). Tako se stvarala klima za snažnije institucionalno povezivanje Beogradskog i Sofijskog univerziteta putem razmene istraživača, ali i za proučavanje vrlo složenih i specifičnih srpsko-bugarskih odnosa uz identifikaciju važnih sličnosti dva, ratnom prošlošću, opterećena nacionalna diskursa. Kroz svoje višeslojne interakcije, Jovanović je postao integralni deo ruskih i bugarskih zajednica istoričara, najintimnije doživljavan kao "Miroslav Mirkovič" (Andrej Šemjakin) ili kao naglašeno empatičan intelektualac koji bi "u svakoj prilici govorio ili pisao mejlove na bugarskom" (Naum Kajčev).

U svom radu, Jovanović je puno vremena posvetio izučavanju teorijskih postulata o istoriji, što je, s vremenom, definisalo njegov naučni stav da se "savremena istorijska nauka ne može zamisliti bez problematizacije prošlosti kroz multidisciplinarni pristup i primenjivanje teorija" (Radina Vučetić). Po njemu, metodologija istraživanja u oblasti savremene istorije podrazumevala je poznavanje filozofsko-teorijskih dela Fernana Brodela, Jirgena Koke, Andreja Mitrovića, Knuta Ćelstalija, Lisjena Fevra i drugih znamenitih mislilaca koji su otvarali nove vidike u razvoju svetske istoriografije. Imao je intelektualne radoznalosti da promišlja o različitim pravcima razvoja nauke podjednako prihvatajući uticaje nemačke istorijsko-socijalne škole, francuskih analista, britanskih socijalnih istoričara i nove ekonomske istorijske škole u SAD. Okružen najbližim prijateljima, strastveno bi analizirao dela iz istorijske antropologije (Balandje, Arijes, Gurevič, Berk) i psihoistorije (De Moz, Lifton). Međutim, Miroslav Jovanović nije imao samo impozantna saznanja – i sam je zaplovio teorijskim morima u nameri da stvara sopstvene obrasce za promišljanje o prošloj stvarnosti.

U koautorskom delu (sa Radivojem Radićem) Kriza istorije, on polemiše sa ovim različitim uticajima istovremeno stvarajući, po mnogo čemu, originalni teorijsko-istoriografski prostor. Jovanović jasno naglašava značaj pravilno postavljene teme istraživanja preko teorijskog upoznavanja sa prošlom stvarnošću. Iz ove istraživačke baze slede proučavanja kroz kontekstualizaciju, konceptualizaciju i problematizaciju, da bi se, na kraju, preko analitičkog objašnjavanja rezultata došlo do konačnih zaključaka. Ovakvo Jovanovićevo sagledavanje "van instrumentalnih domaćih narativa i van diskursa politički štetnog-korisnog" (Aleksej Timofejev) prirodno ga je vodilo ka stručnoj konfrontaciji sa dominantnom, okoštalom školom u srpskoj istoriografiji – tradicionalističkim pozitivizmom. Jovanović je ubedljivo argumentovao njenu prevaziđenost usled odsustva sintetičkog razmišljanja, fetišizacije arhivskih izvora ("nema istorije bez dokumenata, ali dokument nije istorija"), jednostranih tumačenja procesa iz nacionalne perspektive i konstrukcija preko "poželjne, ali neostvarene povesti".

UKORENJIVANJE NOVIJE ISTORIJE

Svojim knjigama Protiv Vuka i Jezik i društvena istorija potražio je dijalog sa domaćom konformističkom intelektualnom zajednicom zbog obilja stereotipnih naučnih zaključaka o značaju i vrednosti jezičkih reformi Vuka Karadžića, a koje su istovremeno odbacivale kulturni koncept srpskog građanstva u Ugarskoj. Iako brzo rasprodate, knjige su ostale bez ikakvog stručnog odgovora. To je jasno osvetlilo polemičku nespremnost pojedinih intelektualnih koterija da kroz Jovanovićev izazov eventualno redefinišu pojedina stajališta, a bez straha za ugroženost sopstvenih autoriteta.

U momentumu najvećeg interesovanja za jugoslovensku ideju i njeno istorijsko iskustvo, važno je podsetiti da je Miroslav Jovanović o ovim pitanjima već polemisao razmatrajući sedam diskontinuiteta u razvoju moderne, dvovekovne Srbije. Njegov zaključak je ubedljiv i teško osporiv – rezultati poslednjih nekoliko decenija u prošlosti srpskog naroda i Srbije posledica su, pre svega, delovanja domaćih političkih, intelektualnih, privrednih, vojnih i crkvenih elita koje su ostale bez samopreispitivanja o sopstvenim ulogama u dramatičnoj i kontinuiranoj demografskoj, ekonomskoj i društvenoj krizi čitave zajednice.

Današnje vreme donosi nam značajnu istoriografsku produkciju uz obilje amatersko-publicističkih radova, dok je razvoj interneta i elektronskih medija omogućio čestu prisutnost istoričara u javnosti. Međutim, veliko je pitanje koliko sve to doprinosi razvoju istorijske nauke u Srbiji, posebno na tragu Jovanovićeve prosvetiteljske potrebe za ukorenjivanjem nove istorije. Trendovi u javnosti izgledaju neumoljivo – nije došlo do promena u tradicionalnom odnosu prema patriotskom smislu istorijske nauke. U medijskoj sferi prisutna je snažna simbioza interesa raznolike društvene elite i ambicija stručnjaka za javnom afirmacijom, u čemu se znanje o prošloj stvarnosti neretko banalizuje. Ipak, uticaji Jovanovića i drugih modernista srpske istoriografije, iako nedovoljno vidljivi, kapilarno su se proširili na značajan broj istraživanja jedne nove generacije. Ona uspeva uspešno da "komunicira" sa svetskim dostignućima u istorigrafiji, istovremeno razbijajući i pojedine negativne stereotipe o nama, nastalim uglavnom u vreme raspada Jugoslavije. I to bi bio samo jedan od razloga zašto bi ih značajnije trebalo podržati.

Tekst je objavljen u nedeljniku Vreme