Skrivene priče beogradskih murala

Fasade i zidovi u Beogradu dobili su od 1970. godine do danas više od 50 murala od kojih su mnogi uništeni iako su ih radili poznati domaći i strani umetnici, a istraživanje organizacije KURS, prvo i sveobuhvatno, posvećeno ovoj umetničkoj formi, pokazalo je na neupućenost i nezainteresovanost zajednice za sudbinu murala u Beogradu.

Kako se navodi u studiji "Istorijat oslikavanja murala u Beogradu" autora Jovane Stojanović, Miloša Miletića i Mirjane Radovanović, istorijski tok sprovođenja akcije slikanja murala može se grupisati u nekoliko celina, a jednu od prvih inicirao je profesor Fakulteta likovnih umetnosti (FLU) Čedomir Vasić, u saradnji sa Kulturnim centrom Beograda na čijem je čelu u to vreme bila Gorica Mojović.

Druga značajnija inicijativa oslikavanja murala bila je vezana je za deveti Samit nesvrstanih, održan u Beogradu 1989. Među poslednjim su inicijative u okviru Beogradskog letnjeg festivala (BELEF) i projekta "Karakterom protiv nasilja", kao i u organizaciji Kiosk - platforme za savremenu umetnost.

Većina murala finansirana je od gradskih i/ili opštinskih uprava, uz pomoć privatnih kompanija, uglavnom onih koje se bave proizvodnjom i distribucijom boja, prenosi portal SEEcult.

Prvi poznati mural u Beogradu oslikao je 1970. godine Lazar Vujaklija na fasadi male zanatske radnje u Bulevaru kralja Aleksandra. Taj mural je uništen. Vujaklija je 1979. godine uradio još jednu zidnu sliku na fasadi Zapadne kapije Beograda (Genex) na Novom Beogradu, a ona je očuvana.

Prethodno je 1977. godine, u okviru manifestacije "Nedelja Latinske Amerike", umetnička brigada "Salvador Aljende" iz Čilea oslikala sa studentima FLU mural na Studentskom kulturnom centru (SKC) pod nazivom "Solidarnost jugoslovenskih naroda sa narodima Latinske Amerike". Umetnica Darinka Pop Mitić radila je pre par godina rekonstrukciju tog murala.

U organizaciji Centra za planiranje urbanog razvoja Beograda (CEP), 1982. godine održan je skup "Komunikacije" na kojem je prvi put pokrenuto pitanje murala kao načina uređenja fasada u Beogradu. Već 1983. godine prof. Vasić je s grupom studenata predao mapu sa 50 idejnih rešenja za oslikavanje murala tadašnjem gradonačelniku Bogdanu Bogdanoviću, a Savet Skupštine Beograda 1989. godine usvojio je Operativni plan o uređenju grada, u kojem je prvi put u nekom zvaničnom gradskom dokumentu pomenuto oslikavanje fasada kao način uređenja grada. Nakon toga murali više nisu bili "ilegalni".

Tokom 1984. godine nastala su dva murala - prvi je oslikao Fransoa Morle na fasadi bioskopa "20. oktobar" u Balkanskoj ulici, povodom posete predsednika Francuske Fransoa Miterana. Taj mural, poklon Francuske Beogradu, danas nije vidljiv, nakon izgradnje zgrade B2. Drugi mural je izveden u Rajićevoj ulici povodom obeležavanja 25. maja, u organizaciji Saveza studenata Beograda. To je bio prvi u nizu murala koje je oslikao prof. Vasić, sa grupom tadašnjih studenata FLU.

U periodu od 1984. do 1997. godine prof. Vasić je realizovao više murala u Beogradu, uglavnom u saradnji sa drugim umetnicima: Vesnom Knežević, Radomirom Kneževićem, Mirkom Ognjenovićem, Pericom Donkovim, Igorom Stepančićem, Brajanom Vasićem i drugim.

Prva veća akcija "uređenja" grada sprovedena je 1989. godine, povodom devetog Samita Nesvrstanih zemalja u Beogradu. Tom prilikom finasirana je izrada nekoliko umetničkih projekata u javnom prostoru, među kojima i pet murala. Jedan od njih je mural Vladimira Veličkovića na fasadi Filozofskog fakulteta, kao i mural Miodraga B. Protića na Terazijama.

U organizaciji su učestvovali tadašnja Stalna konferencija gradova i opština SFRJ i Zavod za zaštitu spomenika. Sva umetnička dela su bila finasirana od različitih gradova i okruga tadašnje Jugoslavije i darovana su kao poklon Beogradu. Samu izradu murala je vodio Slobodan Jeftić-Pulika sa timom saradnika. Većina originalne dokumentacije o tim događajima, na žalost, nije sačuvana.

Krajem 80-ih pojavili su se prvi murali finansirani od privatnih kompanija: mural u Skadarliji i oslikavanje u novom bloku zgrada na Senjaku. Tokom 90-ih je urađeno nekoliko murala, ali znatno manje nego u prethodnom periodu.

Značajnije oslikavanje organizovano je 1995-1996 godine, kada su izvedena tri murala - jedan u Vasinoj ulici i dva u Srpskih vladara. Murale su oslikali Dušan Miljuš, koji je i organizovao oslikavanje, Čedomir Vasić i Danica Basta.

Cela inicijativa je pokrenuta uoči izbora 1995. godine - u vreme kada se na mestu gradonačelnika Beograda nalazio Nebojša Čović. Nakon 1995. oslikano je još par murala, ali su svi uništeni ili oštećeni.

Nakon 2000. godine značajniji murali realizovani su u okviru BELEF-a, što je predstavljalo nastavak tradicije iz 80-ih godina, kada su prvi murali oslikani u okviru Beogradskog leta, preteče BELEF-a. Između ostalog, Era Milovojević oslikao je fasadu UK "Vuk" na Bulevaru.

Karakteristika tog talasa oslikavanja grada je popularizacija grafita i gostovanje poznatih street art umetnika, kao što su: Andre, Blu, Remed, M City…

U toku BELEF-a 2003. godine izveden je i jedan grafiti mural u Pop Lukinoj ulici, uz učešće više grafiti crtača iz Srbije, Hrvatske, Mađarske i Bosne. U okviru iste akcije organizovan je i grafiti džem na zidu ograde Industrije mašina i traktora (IMT) na Novom Beogradu, što je, posle "Jugopetrola", drugi "legalni" zid za oslikavanje grafita.

Od 2008. godine većina murala urađena je u saradnji BELEF-a i Kioska, a dovođenje zvučnih imena street arta bio je još jedan način za nastavak brendiranja grada i njegovog promišljanja kao proizvoda. Među autorima murala bili su i domaći umetnici Biljana Đurđević, koja je oslikala mural u Mileševskoj, i Vladimir Perić - u Makenzijevoj.

Druga veća akcija poslednjih godina vezana je za projekat "Karakterom protiv nasilja" u kojem je učestovalo više privatnih kompanija i javnih institucija.

Kao partner za vizuelni indetitet projekta uključen je FLU, čiji su studenti i oslikali više murala, u organizaciji prof. Vesne Knežević.

Osnovno polazište KURS-a za sprovođenje istraživanja bila je želja da se napravi pregled istorije oslikavanja murala u Beogradu budući da, iako grad obiluje oslikanim fasadama, do sada nije obavljeno nijedno istraživanje ili publikacija koji bi pružili pregled ove umetničke prakse.

Prema navodima autora istraživanja, veliki problem im je predstavljao nedostatak dokumentacije, posebno u institucijama koje se vezane za organizaciju nekih od oslikavanja.

Dosta murala u Beogradu je uništeno ili oštećeno, pa je dokumetnovanje dodatno otežano. Na to je uticao niz faktora, a verovatno najbitniji je neupućenost i nezainteresovanost zajednice. Takav odnos stanovništva ni malo ne čudi - ako se uzme u obzir stepen odlučivanja u uređenju grada koji ima lokalna zajednica.

Većina tih inicijativa su inicijative sa vrha, koje ne omogućuju da lokalne zajednice budu uključene u odlučivanje i produkciju javnih umetničkih projekata. U takvim okolnostima murali za stanovništvo nisu vidljivi kao javna umetnost, naveli su autori istraživanja.