Pobedili su oni koji nude jednostavna i nasilna rešenja

Naš sagovornik bavi se sociologijom politike, sociologijom međuetničkih odnosa i istorijom Jugoslavije. Objavio je nekoliko naučnih radova u kojima je analizirao pisanje strane štampe o raspadu Jugoslavije, kao i ideologije jugoslovenstva između dva svetska rata. Magistar Jovo Bakić je osnovne i postdiplomske studije sociologije završio na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a u prošloj godini je završio i postdiplomski kurs iz moderne istorije na Univerzitetu Oksford u Velikoj Britaniji. Nedavno mu je u izdanju Gradske narodne biblioteke "Žarko Zrenjanin" iz Zrenjanina objavljena knjiga "Ideologije jugoslovenstva između srpskog i hrvatskog nacionalizma 1918 - 1941." Bakić je asistent na Odeljenju za sociologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, a pored njegove knjige koja je pobrala komplimente stručne javnosti, povod za ovaj intervju su i predstojeći istorijski i prilično potisnuti datumi: Onaj stvaranja Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918, i datum avnojevske Jugoslavije 29. novembar koji je danas samo "praznik nostalgije i svinjokolja".

Bakića pitamo da sa ove distance identifikuje odnos srpskog i hrvatskog nacionalizma i ideologe rasturanja Jugoslavije na kraju "hladnog rata" jer su mnogi od njih to formalno potiskivali u svom javnom diskursu?
- Iako javnost uvek traži odgovorne pojedince i društvene grupe za raspad države u kojoj smo nekada živeli, nisam siguran da je takav pristup naročito produktivan. Naime, ono što se zdravom razumu ukazuje kao očevidno može u izvesnim prilikama biti zamršenije no što izgleda.
Raspala se ne samo Jugoslavija, već i druge socijalističke etno-federacije, SSSR i ČSSR. Osim toga, Jugoslavija i Čehoslovačka su se već jednom raspale i pred naletom nacizma.
Ukoliko poredimo ideologiju hrvatskog i srpskog nacionalizma između dva svetska rata, belodano će nam se prikazati da se malo toga do danas promenilo. Ništa čudno, ideologije su strukture koje dugo traju, a srpski i hrvatski nacionalizam se nalaze u strukturno simbiotičkome odnosu ne samo od 1918, već i od 1848. do danas. Hrvatska i srpska varijanta jugoslovenstva bile su, naime, međusobno suprotstavljene. Ukoliko bi se jedna ostvarivala, utoliko su zastupnici druge postajali sve manje Jugoslovenima.
Nije začuđujuće da je ideja jugoslovenstva bila među Hrvatima jača no među Srbima u 19. veku. Kada su Hrvati govorili o jugoslovenstvu, oni su mislili na jugoslovenstvo u okviru Habzburške Monarhije. Ovo zbog toga što su Hrvati u Habzburškoj Monarhiji jedini imali mogućnost pozivanja na tzv. hrvatsko povijesno državno pravo, a ova danas anahrona vrsta prava, predstavljala je legitimno načelo u Austro - Ugarskoj. Ono im je obezbeđivalo i Hrvatski sabor u okviru ugarskoga dela Monarhije. S druge strane, Srbi i Slovenci se nisu mogli pozivati na tako nešto, jer Slovenci državu nisu u prošlosti ni imali, a Srbi su državu imali na sasvim drugim prostorima, a ne na prostorima habzburške države. Sem toga, Hrvati su imali većinu među Južnim Slovenima u Austro-Ugarskoj. Blagodareći tim činjenicama, oni su se jedini mogli nadati da postanu stožer i hegemon jugoslovenskoga okupljanja.
Razume se, već nezavisnoj Srbiji ovakvi planovi se nikako nisu dopadali, pa otuda nerazvijeno jugoslovenstvo u 19. veku u srpskim krajevima. Kasnije se, međutim, menja ovakvo stanje stvari. Srbijanska politička elita je shvatila da su interesi Austro - Ugarske direktno suprotstavljeni interesima Kraljevine Srbije. Jasno je postalo da jugoslovenska ideja koju će združeno propagirati Srbi i Hrvati može efikasnije poslužiti slabljenju crno-žute monarhije, pa čak i njenom rasturanju, nego izolovani srpski nacionalizam. Naravno, išlo se za tim da se jugoslovenska ideja oboji srpskim, a ne hrvatskim nacionalizmom. U tom smislu, insistiralo se na Srbiji kao pijemontu jugoslovenstva, Karađorđevićima kao "prirodnoj" dinastiji, Beogradu kao intelektualnom i kulturnom centru nacionalnoga jugoslovenskoga okupljanja, a na Srbima kao "prirodnome" hegemonu u budućoj nezavisnoj državi. Ovo je, dakako, ohladilo odnos Hrvata prema jugoslovenstvu.

Čini se da je vaša pažnja koncentrisana na pitanje hrvatsko - srpskih odnosa kao na pitanje svih pitanja bivše Jugoslavije? Ima, međutim, mišljenja da su kičmu Jugoslavije činili slovenačko-srpski, a ne srpsko-hrvatski odnosi?
- S tom tezom se ne slažem, iako ona nije sasvim bez osnova. Radi se o činjenici da je Kraljevina SHS (Jugoslavija) počivala uglavnom na dobrim odnosima političkih elita Srba i Slovenaca, a mogu im se dodati i Muslimani (današnji Bošnjaci). Doista, tako je bilo. No, po koju cenu? Po cenu držanja Hrvata u šahu. Predstavnici Hrvata, pre svih Hrvatska seljačka stranka, stalno su se, s izuzetkom perioda 1925-1927, nalazili u opoziciji. Bez njih je i Vidovdanski ustav bio izglasan. Pazite, ustav je izglasan protiv volje drugog naroda po brojnosti! Ta činjenica je od samoga početka uslovila političku atmosferu nabijenu negativnim osećanjima. Hrvati su imali osećaj da se nalaze u političkoj izolaciji, da je država izgrađena protiv njihove političke volje. Utoliko, može se kazati da je srpsko - slovenačka kičma Jugoslavije čuvala Jugoslaviju po srpskoj i (u manjoj meri) slovenačkoj volji, da je potvrđivala srpsku varijantu jugoslovenstva, ali i da je takva kičma bila trošna, nedovoljno jaka da izdrži teret istorijskih izazova.

Da li to znači da su "neprincipijelne koalicije", da se poslužimo sintagmom Vasila Tupurkovskog, bile usud kako Prve, tako i Druge Jugoslavije?
- Koalicija je po definiciji neprincipijelna. Naime, sve koalicije sadrže u sebi raznorodne elemente. Da je drugačije, ne bi bilo potrebe da se prave. Moje je mišljenje, međutim, da je pravljenje koalicija na štetu jedne nacije, naročito ako se radilo o dvema najvećim i najjačim nacijama u bivšoj Jugoslaviji, Srbima i Hrvatima, moralo da bude pogubno po samu političku zajednicu. Nažalost, sve vreme postojanja Jugoslavije, bez obzira da li se radilo o kraljevini ili o socijalističkoj republici, odvijalo se ogorčeno takmičenje ovih dveju nacija, odnosno njihovih predstavnika u skupštini i političkim strankama, te u naučnim i umetničkim udruženjima i ustanovama. U tom cilju oni su se trudili da pridobiju pripadnike drugih nacija kako bi izolovali i oslabili suparničku naciju. U Kraljevini su pripadnici srpske nacije bili uspešniji. Dugovali su to pobedi u ratu. Ona im je omogućila relativno lagodan spoljno-politički položaj, jer su jedini uživali podršku saveznika, Francuza na prvom mestu. Sem toga, Srbi su jedini imali organizovanu vojnu silu.
U socijalističkoj Jugoslaviji stvari se, međutim, menjaju. Radilo se o devizi "Slaba Srbija, jaka Jugoslavija". Sama formulacija vređala je Srbe, a o njenom ustavnom sadržaju koji je konačno uobličen 1974, ne treba trošiti reči. Može se argumentovati da je upravo ovakvo ustavno uređenje Jugoslavije doprinelo jačanju srpskog nacionalizma i docnijoj pojavi Slobodana Miloševića. Moja je teza da Jugoslavija nije mogla opstati ni na slaboj Hrvatskoj, kao što je bio slučaj pre Drugog svetskog rata, niti na slaboj Srbiji, kao što je to bio slučaj posle Drugog svetskog rata. Jugoslavija, ukoliko se želelo da bude stabilna, zahtevala je jaku Hrvatsku, ali i jaku Srbiju. Nije se mogla graditi jaka Jugoslavija sa nezadovoljnim narodima, posebno ako su ti narodi bili dva najbrojnija naroda među Južnim Slovenima.

Sporno je, takođe, i pitanje da li je Jugoslavija mogla živeti jedino pod upravom nekog autoritarnog vođe i ideologije, a ne i u demokratskom poretku?
- Tu tvrdnju izneo je i uvaženi hrvatski istoričar Ivo Banac. Ona je zavodljiva, jer Jugoslavija odista nije postojala kao demokratski uređena država. Pa ipak, uzimajući u obzir i činjenicu da se demokratski poredak javlja odista ređe u nacionalno raznorodnijim državama, ne bih bio toliko slobodan da se složim sa tako smelom tvrdnjom. Ne treba gubiti iz vida da su autoritarne vladavine Aleksandra Karađorđevića u Kraljevini, te Josipa Broza u Socijalističkoj Republici bile u oba slučaja sasvim uobičajene u tadašnjem međunarodnome okruženju. One su bile u skladu s duhom vremena. Podsetiću da se 1930-ih samo Čehoslovačka odlikovala demokratskim režimom u čitavoj Centralnoj i Istočnoj Evropi. Tada su, na primer, Italija, Španija, Portugalija i Nemačka imale režime znatno autoritarnije od Aleksandrovoga. Posle Drugog svetskog rata, cela Istočna i Centralna Evropa ponovo je bila pod socijalističkim autoritarizmom, a Brozov režim je bio u poređenju s njima, u prednosti. Jugoslavije su, prema tome, imale tu istorijsku nesreću da su postojale samo u kratkom 20. veku (1914-1989) kojeg su karakterisali i moderni autoritarni režimi. Politička kultura, takođe, nije Južnim Slovenima išla na ruku. Njene parohijalne crte osujećivale su one koji su poput Jovana Cvijića i Jovana Skerlića početkom 20. veka želeli da prošire horizonte nerazvijenoga seljačkoga društva, a njene oslobodilačke crte su dodatno podsticale etničko takmičenje i neproduktivne društvene sukobe, jačajući uvek u kriznim vremenima one koji su nudili jednostavna i nasilna rešenja za narasle društvene probleme.

Da li su spoljnji ili unutrašnji činioci bili presudniji za raspad Jugoslavije?
- Unutrašnji činioci su svakako presudni. To proizlazi iz svega što sam prethodno rekao. Naposletku, niko ne može razbiti neku zemlju, ako žitelji žele da žive zajedno. Ipak, treba otvoreno reći da su nemačka i austrijska javnost, posebno se to odnosi na katoličke konzervativce u tim zemljama, učinile sve što je bilo u njihovoj moći da se Jugoslavija raspadne. Vatikan je davao jasnu moralnu podršku tim nastojanjima.

Jugoslovenstvo u okviru EU Knjigu posvećujete "građanima Kraljevine i SFR Jugoslavije, ali i dodajete tri tačke. Da li vi to verujete da jugoslovenstvo ima budućnost?
- Sigurno je da jugoslovenstvo kakvo je postojalo u 20. veku, nacionalno ili nadnacionalno, neće postojati. Ipak, u okviru Evropske unije, a svi se nadamo da ćemo tamo stići, mali će se neminovno udruživati protiv velikih, siromašni protiv bogatijih i slično. U "neprincipijelne koalicije" ulaziće Srbi, Hrvati i Slovenci, kao i drugi Južni Sloveni, jer će nekad interesi Balkana kao regije biti suprotstavljeni interesima drugih u EU. Ukoliko bi suprotstavljenost interesa bila ne samo oko pojedinih pitanja, već i oko strategije razvoja i političke strukture odnosa u EU, onda bi se čak i neka vrsta jugoslovenske regionalne i transnacionalne ideologije mogla ponovo pojaviti.