Crni labud Beograda

Nekad su ljudi imali bogatstvo u očima... Kad ste pogledali neku građevinu pored koje svakodnevno prolazite, večno jadikujući kako Srbima nedostaje kulture i nacionalnog ponosa? Da li posmatramo i primećujemo neimarska dela koja nas okružuju? Identitet jednog naroda meri se njegovim kulturnim dobrima. A najbolji pokazatelji identiteta i razvoja neke države jesu prosveta.

Za umetnička dela se kaže da ona postoje tek kad se posmatraju, kad imaju svoju publiku. Arhitektonske tvorevine pružaju mnogo više od posmatranja. U arhitektonska dela ulaze svi, dopadaju se ili ne dopadaju mnogima. Ona su nezaobilazne i neizbežne ljudske tvorevine. Skloni smo da dela arhitekata prihvatamo kao nešto što samo po sebi postoji, a utilitarnost nas odvaja od one potrebe za dubljim prepoznavanjem kao kad je u pitanju delo likovnih umetnosti. Generalno, više nas interesuje ko je autor slike ili spomenika pre nego ko je autor neke građevine.

Kad je krajem XIX veka romantičarska pobuna umetnika stvorila neo stilove kao reakciju na istorizam i akademizam, pojavljuje se modernizam. U arhitekturi je to Art nuvo čije je geslo : sloboda umesto jednoličnosti. Kod malih naroda Evrope, kao odraz globalne kulture, bečke secesije i minhenskog jugenstila, pod nazivom secesija nastaju asimetrične građevine, demokratičnih kompozicija bez glavnog motiva decentralizovane, razabijenih klasičnih podela po zonama, bez naglašene hijerarhije, bogato ukrašenih fasada. Kod nas daleko od spektakla velikih gradova Nemačke i Francuske, čiji se uticaji i odjeci osećaju, najviše se evociraju nacionalni oblici. Ono što se izdvaja jeste da je Srbija uspela da u isto vreme ostvari arhitektonska i umetnička dela u tom novom evropskom stilu. Dakle, secesija se u Beogradu javlja istovremeno kad i u ostalim delovima Evrope. Novo u arhitekturi Beograda od vremena Kneza Mihaila, koji je zaslužan za njegov urbanizam, jesu asimetrične građevine sa uticajem vizantijskog građenja ali i sa preuzimanjem morfologije i strukture novih stilova. Od turske varoši i oriejentalne Srbije, pokušaji da se nadoknadi tristagodišnje sporadično građenje rezultirali su nastajanjem velikog broja građevina.

Postoje takva ostvarenja arhitekata i graditelja koja neminovno bude znatiželju, a jedna od tih je i porodična kuća građevinara Karla Knola u ulici 29. novembra 45, sad Bulevara Despota Stefana 45, tačnije preko puta kafane Banija. Sagrađena je između 1911. i 1913. Ono što izdvaja ovu građevinu od eklektičke strukture naše arhitekture s kraja XIX i početka XX veka jeste retki primer čistog stila. Ülična fasada, ulazna vrata, unutrašnji hodnik urađeni su prema čistim načelima secesije. Arhitekta je bio Vladislav Simić a građevinske radove izveo je vlasnik zgrade Knol, graditelj velikog broja stambenih, privatnih zgrada.Izgradio je: novu palatu Prometne banke na uglu ulica Knjeginje Ljubice i Knez Mihajlove, kao i ranije sgrađene zgrade Dimitrija Milosavljevića, trgovca, u ul. Kralja Petra, zgrade u Dositejevoj ulici kao i fabriku belog rublja Sretema Božinovića. Ono što ga proslavlja je sigurno hotel Moskva koji su projektovali Jovan Ilkić i grupa petrogradskih arhitekata ,jedan od zaštitnih znakova starog Beograda i secesije u njemu. Dakle Karlo Knol specijalizovao se za secesiju za njene vijugave linije, floralne ornamente,asimetričnu konstrukciju, vitke prozore, erkere koji izdužuju zidno platno i nezaobilazne ženske maske orjentalne inspiracije. Sve su to obeležja evropske secesije koja svoje prve korake započinje delima zanatlija u metalnim ukrasnim ogradama ferforžeima, vratima, posebno gvozdenim gelenderima unutrašnjih stepeništa da bi se prenela na dekoraciju fasade. U arhitekturi Beograda i ona započinje tako uglavnom na akademski komponovanim zgradama simetričnih volumena sa floralnim elementima sa krovnim završecima kao na zgradi današnjeg SKC ili nekadašnjeg Društva za ulepšavanje Vračar na Cvetnom trgu ili kao dodatak na građevinama arhitekte Branka Tanazevića današnje Telefonije Srbije u Kosovskoj ulici i zgradi Ministrastva Prosvete u ul.Kralja Milana gde se udenula u romantičarsku crvenu dekoraciju crkvene moravske arhitekture a čije ženske maske skladno upotpunjuju ovaj eklekticizam. Takođe se ističe prva moderna robna kuća takozvani Robni magazin na uglu ul.Kralja Petra i Knez Mihailove i nezaobilazni primer secesije zgrada sa zelenim pločicama u ul. Vase Čarapića kod Brankovine.

Građevinar Knol prema mišljenju Svetozara Stojanovića u knjizi Srpski Neimar iz 1912, "među mlađim energičnijim našim građevinarima zauzima prvo mesto." O njegovoj kući piše i Gordana Gordić u knjizi "Arhitektonsko nasleđe grada Beograda", ističući čistotu stila.

Dok bi se u drugim sredinama ova građevina nalazila na spisku spomenika kulture koje bi trebalo svakako primetiti, ona se danas kao crni labud izvija u gasovima auspuha i odoleva nebrizi gradske vlasti i Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, čekajući da se "preduzmu sve potrebne radnje" kako bi dobila kategorizaciju zgrade pod punom zaštitom kao spomenik kulture. Ovo blago prošlosti je bez sumnje primer kako se prema nasleđu odnosimo.

Potomci Karla Knola i jedni od sadašnjih vlasnika, Dr Slobodan Vitanović profesor univerziteta i supruga Gordana Vitanović takođe profesor, vode računa da se svaki delić autentičnosti sačuva ali sa brigom posmatraju kako se ovaj crni labud našeg kulturnog blaga ostavlja na nemilost.

Autor je istoričar umetnosti