U senci kraljeva

Embed from Getty Images Savremena Srbija je država koja odsd svog nastanka i oslobođenja od turske vladavine spada u red parlamentarnih država. Bilo monarhija bilo republika. Trenutno je republika a monarhija je bila do 1941. godine i nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu.

U Republici Srbiji, integralnom delu Jugoslavije uglavnom se nije naročito izučavao parlamentarni život kraljevinama, a bilo ih je tri: Kraljevina Srbija, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevina Jugoslavija. Prvenstveno zbog ideološkog predznaka republike i „monopola“ Komunističke partije.

Ponovnim uspostavljanjem višepartijskog parlamentarizma u Srbiji počelo je ozbiljnije proučavanje parlamentarnog života u Kraljevini. Mnoge od novonastalih političkih stranaka pozivale su se na tradicije predratnog, kraljevog parlamentarizma i delovanja političkih partija sličnog ili istog imena.

Mada se bajke pričaju o periodu pre Drugog i Prvog svetskog rata malo je, zbog bioloških zakonitosti, verodostojnih svedoka za tako nešto, a ranije pomenute, vlasti socijalističke Srbije nisu baš dozvoljavalje racionalno sagledavanje tadašnjih političkih/višestranačkih prilika.

Kada bi se demokratija iz doba kraljevina pogledala kroz prizmu sadašnjih demokratskih standarda nije baš bila za pohvaliti se ali je u kontekstu tadašnjeg vremena bila relativno pristoojna i napredna. Nije baš ni tada cvetala demokratija, a o ljudskim i ostalim pravima teško da se moglo govoriti.

Ne treba zaboraviti da je zemlja imala kralja (kako god se on zvao) i pored pokušaja da se kraljevske kuće Obrenovića i Karađorđevića prikažu kao demokratski stožeri te države treba priznati da se politički život vrteo oko kralja, odnosno da je njegov uticaj češće bio veći od uticaja izabranih predstavnika naroda i narodnog glasanja..

Kao vrhovna vlast upravljao je političkim životom i radom stranaka. Kada mu se neke aktivnosti nisu sviđale stranački prvaci su završavali u zatvorima ili im je zabranjivan rad. Sa druge strane ni izbori, kako god se pravili da su bili demokratski, nisu prolazili bez upliva kralja.

Kada se pogleda istorija razvoja parlamentarizma u Srbiji on se može, u XX veku podeliti na nekoliko perioda.

Prvi period je period koji je u dvadestom veku trajao samo tri godine, to je period Obrenovćevske vladavine. Taj period, početak veka već je na početku bio obeležen suspenzijom ustava i uvođenjem kraljevog ličnog režima. Političke partije koje su tada postojale svoje aktivnosti su zasnivale na bezrezervnoj podršci kralju ili na poštovanju kraljevih odluka. Kraj dinastije Obrenovića je bio krvav. Pučem i ubistvom kralja u maju 1903. godine vojska je učinila nešto što u takvim prilkama ne biva.

Umesto da preuzmu vlast, oficiri koji su vodili puč , i ubili kralja, kraljicu, predsednika vlade i ministra vojnog, su je prepustili izabranim predstavnicima naroda, političarima u parlamentu, suprotno tadašnjoj praksi.

Vest o ubistvu kralja, ma koliko strašna, izvela je građane na ulicu gde su slavili. Pojedini istoričari kažu da se tokom slavlja čula i parola „Živela republika“.

Političari, tada vodećih stranaka u parlamentu, Liberalne partije, Narodne radikalne, Samostalne radikalne i Napredne stranke, formirali su novu vladu Srbije i izabrali...kralja.

Za kralja je izabran Petar Karađorđević, unuk Karađorđa Petrovića.

Njegovim dolaskom i ponovnim vraćanjem na snagu za to vreme liberalnog Ustava iz 1888. godine u Srbiji počinje razvoj parlamentarizma.

Period koji je usledio, do početka Prvog svetskog rata, obeležen je razvojem parlamentaritzma i, za to vreme, velikim slobodama u javnom delovanju i organizovanju.

O velikim slobodama iz tog vremena govori jedna od primedbi stranih predstavnika u Beogradu da je štampa „slobodna više nego što bi trebalo“.

Jedanaest godina razvoja parlamentarne demokratije u Srbiji zaustavljeno je tokom četiri godine svetskog rata.

Posle rata formirana je zajednička država sa drugim južnoslovenskim narodima Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca. Zaokruživanje južnoslovenske države na političkom polju nije pratila velika harmonija.

Prvih 11 godina (1918 – 1929) nove kraljevine obeležili su ograničavanje parlamentarizma, međunacionalne i političke tenzije. Dovoljno govori podatak da je Kraljevina u tom periodu imala 24 vlade.

Samo dve su smenjene u parlamentu glasovima poslanika. Ostale je kralj naterao da podnesu ostavku.

Taj period „parlamentarizma“ u Kraljevini okončan je 6. januara 1929 kada je kralj suspendovao ustav, raspusti skupštinu, zabrani rad svim političkim partijama i organizacijama koje su u nazivu imale verski ili nacionalni predznak. Proglašena je jugoslovenska nacija a Kraljevina je promenila ime u Kraljevina Jugoslavija.

Posle ubistva kralja Aleksandra 1934. godine ta „jugoslovenska ideologija“ doživela fijasko.

Kada su godinu dana kasnije (1935 godine) održani redovni parlamentarni izbori vladajuća Jugoslovenska nacionalna stranka tesnom većinom pobedila je na njima. I pored javnog glasanja i raznih pritisaka koji su vršeni.

Premijer Milan Stojadinović je za izbore 1938. godine organizovao Jugoslovensku radikalnu stranku u koju su uključene i slovenačke i muslimanske stranke.

Vladu posle izbora nije ipak on formirao već Dragiša Cvetković, koji položaj nije napustio posle izbora već posle puča zbog pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu.

Poslanici iz saziva parlamenta ipak su imali prilike da na kratko učestvuju u političkom životu posle oslobođenja. 10. avgusta 1945. godine na Trećem zasedanju AVNOJ-a „nekompromitovani“ poslanici saziva izabranog 1938 godine uključeni među delegate .

AVNOJ je tada praktično postao prelazni parlament Demokratske federativne Jugoslavije.

U decembru 1945. godine održani su izbori za Ustavotvornu skupštinu Jugoslavije. Prethodno je pravo glasa izgubilo 2,3 % upisanih birača. Srbija je jedina federalna jedinica Jugoslavije u kojoj su dozvoljene dve liste.

Jedna lista je predstavljala Narodni front predvođen Komunističkom partijom i listom građanskih partija koju je predvodila Demokratska stranka. Treba reći i da je na listi Narodnog fronta u Srbiji bilo kandidata iz predratnih političkih partija.

Ti decembarski izbori poslednji su višestranački izbori koji su u Srbiji održani u narednih 45 godina. Sledeći su održani u decembru 1990.