Zaboravljen u SFRJ a bio je Musolinijeva budućnost

Ona je jedini primer potpuno očuvane urbanističke celine iz tog doba, živi spomenik arhitekture italijanskog racionalizma

Kafić na glavnom gradskom trgu u Raši jedini je ugostiteljski objekat koji danas radi u tom istarskom naselju i jedino javno mesto na kojem se može ugrejati dok temperature i usred belog dana, oko podneva, opasno gaze ispod nule. Prazno je, gostiju je malo, leteći su i odlaze nakon par gutljaja kafe ili nečeg kratkog.

Kopanje kamenog ugljena dobilo je u godinama priprema za rat visoki prioritet u fašističkoj Italiji. Italijanska uprava radila je na značajnom povećanju proizvodnje koja je 1936. iznosila 735.610 tona, s planovima prema milion tona, 7.000 radnika sa tendencijom stalnog rasta.

Stoga su ugljenokopno društvo “Raša” (“Arsa” Società Anonima Carbonifera) i A.Ca.I. (Azienda Carboni Italiani) naručili izgradnju novog naselja, a projekat je poveren tršćanskom arhitekti Gustavu Puliceru Finaliju. On je imao jedinstvenu priliku da urbanistički reši kompletno naselje i arhitektonski oblikuje svaki objekat.

Arhitekta je Rašu podelio hijerarhijski na radnički i službenički deo, a centralni trg bio je u službi povezivanja, ali i razdvajanja ova dva sveta. U radničkom delu nizovi su istovetnih kuća sa po četiri dvosobna stana, svaki sa odvojenim ulazom i istovetnim komadom dvorišta. U svakom je stanu bila peć na ugljen koja je omogućavala grejanje. Stanovi za službenike i rukovodioce imali su nešto veći komfor i grejanje im je omogućeno posredstvom tople vode iz gradske toplane. Ukupno je izgrađeno 96 kuća, a grad, planiran za 2.000 do 3.000 stanovnika, sa mogućnošću proširenja do 5.000, imao je sve potrebne sadržaje, od opšinske zgrade i policijske stanice, do škole, vrtića, pošte, kafane, restorana, hotela, trgovina, bioskopa i bolnice, sportskih igrališta pa čak i otvorenog bazena olimpijskih razmera.

Infrastrukturna rešenja bila su takođe na visokom nivou - vodovodna i kanalizaciona mreža, gradska rasveta i saobraćajnica sa asfaltnim tepihom, topla voda u svim javnim objektima… Uz rub grada nalazila se uprava rudnika.

Zbog svoje fašističke prošlosti, Raša je u Jugoslaviji sistematski zapostavljana i prepuštena propadanju, iako se, formalno, i dalje slavila kao radničko, udarničko mesto. Kao i u susedni, četiri kilometra udaljeni Labin, ovde su se doseljavali radnici iz čitave Jugoslavije, posebno iz Bosne i Hercegovine.

“Zapostavljanje je jedan od glavnih razloga zašto Raša nije bila uništena kao urbanistička celina. Nakon zatvaranja rudnika vlasti jednostavno nije bilo briga za nju. Bila je deo opšine Labin. Toliko je bila siromašna da se tu ništa nije gradilo, čemu možemo zahvaliti to što je danas jedinstvena u Evropi”, priča Dean Zahtila.

Devedesetih je Raša ponovo dobila status opštine koja prema popisu iz 2011. godine ima 3.183 stanovnika, od kojih 1.444 živi u samom Pulicerovom gradu.

“U samom naselju većinom su penzioneri, mladi se doseljavaju, ali uz obalu. Raša se ne može širiti, ona je takva kakva jeste, porodice koje u njoj žive već su dugo tu. Rašu trebate voleti da biste tu mogli da živite”, kaže Glorija Paliska Bolterstein, načelnica Raše, koja na inicijativu da se celi grad zaštiti kao kulturno dobro gleda oprezno.

“Trebalo bi videti šta to podrazumeva, koji su benefiti, a koja ulaganja, da li to opština može finansijski da podrži. Opštinsko veće Raše pre dve godine je i donelo odluku kojom štiti Rašu kao urbanističku celinu i kulturno dobro od lokalnog značaja te ograničava građevinske zahvate. Ali, u 80 godina puno se toga menjalo. Ljudi su dosta toga nadograđivali, mnoge fasade nisu u originalnim bojama, imate natkrivene terase, garaže, satelitske antene, a sada je u toku i legalizacija bespravne gradnje”, kaže načelnica.