Perspektive istraživačkog rada u Srbiji

Kada sam pre nekoliko meseci, prema ideji Borke Tomić iz tadašnjeg Srpskog Instituta za javnu diplomatiju, počela da pišem tekst na temu istraživačkog rada u Srbiji, reči nisu tekle glatko. Početak priče izmicao se danima, nedeljama; misli su brujale u glavi, a jasni zaključci teško su izlazili na površinu i jos teže na njoj ostajali. Sve dok jednog jutra u mojoj elektronskoj pošti nije osvanuo e-mail sa naslovom: „Važno - informacije o istraživačkoj stanici Petnica“.

Uspomene su nadošle u toplim snažnim talasima. Kako li je Petnica danas - dugogodišnji rasadnik budućih naučnika i vrhunskih intelektualaca, mora da je nakon ovoliko godina stasala velika i lepa? Kako li su moji nekadašnji mentori i učitelji iz Petnice, zahvaljujući kojima sam i sama postala istraživač? Dolaze li tamo i danas pametni mladi ljudi iz celog regiona, da pod vedrim nebom i zvezdama diskutuju o temama za koje je teško naći sagovornike u sredini iz koje dolaze?

Klik, klik na primljeni e-mail i doživljeni šok - Petnici preti zatvaranje zbog loše materijalne situacije, istraživačka stanica bori se da preživi! Odmah sam znala da ovim motivom želim da započnem tekst, a ko će mi se u analizi situacije bolje pridružiti nego moj kolega sa Beogradskog univerziteta i drug iz petničkih dana Dušan Palić (danas profesor na Državnom univerzitetu u Ajovi, USA). Tekst koji sledi predstavlja subjektivni utisak dva autora o stanju istraživanja u Srbiji na kraju prve decenije 21. veka, kao i diskusiju o mogućim aktivnostima koje bi prema njihovom mišljenju pomogle da se istraživanje u Srbiji reorganizuje i omogući brza integracija u svetske naučne tokove.

U analizi ove teme kao prvo treba postaviti neprijatno ali realno pitanje: da li Srbiji uopšte treba istraživački rad? Osnovna i primenjena istraživanja su skupa, školovanje stručnjaka još skuplje, tako da bi jedna nevelika zemlja težište svoga opstanka mogla staviti i na druge delatnosti, a potrebne stručnjake školovati ili uvesti iz inostranstva, ukoliko potreba postoji. Više ili manje uspešni modeli bazirani na takvom pristupu se mogu naći i u zemljama razvijenijim i ekonomski jačim nego što je to trenutno (ili već du\e vreme) Srbija. Međutim ako uzmemo u obzir istorijske i kuturne faktore, kao i kontinuitet visokoškolskog obrazovanja u Srbiji, pretpostavljam da bi mnogi građani želeli da vide da je istraživanje u njihovoj zemlji ne samo moguće nego čak i uspešno. Ukoliko je jedan od strateških ciljeva Republike Srbije da se naučna istraživanja nastave, treba prvo osigurati fizički integritet infrastrukture izgrađene naporima više generacija, i pripremiti jasno definisanu strategiju naučnog i obrazovnog razvoja.

Ono sto jasno upada u oči i važi za većinu mladih istraživača u Srbiji je njihova vrednoća, sposobnost kritičkog razmišljanja i zarazan entuzijazam. Dok kolege na zapadu razmišljaju da li stići ili ne na jos jednu konferenciju ove godine, koju vrstu aparature kupiti za svoju novootvorenu laboratoriju, a ponekad i kako do kraja fiskalne godine potrošiti viškove novca koji su zaostali na računima, nekadašnje kolege sa Beogradskog univerziteta sede u često hladnim prostorijama, predlažući projekte za programe koji će za njih često ostati nedostižni, pišući svojim saradnicima iz inostranstva kada im treba hitan pristup nekoj bazi podataka ili boljoj biblioteci, a oni najuporniji svoje talente koriste za samostalno nabavljanje najrazličitijih reagenasa sa kojima onda rade eksperimente za magistarske i doktorske radove. Po mišljenju autora, prosečni istraživač u Srbiji je vrlo inteligentan, (samo)obrazovan teorijom i donekle praksom, motivisan idealima i prekaljeni improvizator; ali je često inhibiran nedostatkom novca i prilika za napredovanje u struci, kao i primenom negativne selekcije.

Strast, radoznalost i snalažljivost pojedinca u prevazilaženju najrazličitijih prepreka jesu osnova i preduslov bez koga je bilo kakvo istraživanje nemoguće, ali za dugoročni opstanak nauke u jednoj zemlji je osim angažovanih pojedinaca neophodna jasna i snažna podrška društva i države, i to prvenstveno u novcu. Dok se zemlje EU i SAD trude da izdvoje 3% od bruto društvenog proizvoda za istraživanje i razvoj nauke, Srbija sa teškoćama izdvaja 0,3%. Prevedeno u laboratorijske uslove rada (a sa retkim izuzecima teoretskih naučnih grana, većina istraživanja danas jeste vezana za laboratorije i skupu infrastrukturu), nivo finansiranja je jedva dovoljan za odrzavanje kontinuiteta najosnovnijih i već isprobanih eksperimentalnih tehnika i eventualno plaćanje ponekog retkog putovanja koje pomaže uspostavljanju ili održavanju veza sa naučnicima iz sveta.

Skorašnje diskusije sa kolegama ukazuju da se materijalna situacija polako popravlja, ali da je još uvek daleko od nivoa na kome bi laboratorijski troškovi korišćeni za istraživanja bili pokriveni sa fondovima istraživačke institucije. Poslednjih godina raste broj laboratorija u kojima je zahvaljujući donacijama i angažmanu pojedinaca nabavljena kvalitetna i vredna oprema; nažalost, zbog nedostatka skupih hemikalija potrebnih za reagense ili održavanje, često nije pristupačna mlađim istraživačima ili postdiplomcima, a kamoli studentima osnovnih studija. U donekle boljem materijalnom položaju se nalaze dijagnostičke laboratorije, i ostale laboratorije koje mogu da izvrše naplatu svojih usluga.

Ukratko, prosečan istraživač sa gore navedenim osobinama, ima vrlo ograničenu finansijsku podršku za obavljanje osnovne istraživačke delatnosti t.j. eksperimentalnog rada, što dovodi do zaostatka u praćenju naučnog napretka i profesionalnog usavršavanja.

Finansijska podrška države je trenutno rasuta na razne vrste naučnih delatnosti i istraživačkih projekata. Međutim, nema smisla niti potrebe da jedna nevelika zemlja iz ograničenog budžeta paralelno finansira najrazličitije pravce istraživanja, od astrofizike i arheologije do medicine i poljoprivrede. Odluke u koje naučne oblasti država treba da ulaže finansijska sredstva su veoma teške i važne, jer direktno utiču na profil stručnjaka i infrastrukture potrebne za odabrani pravac naučnog razvoja. Takođe, takve odluke je nemoguće doneti bez tačnih i pouzdanih informacija o postojećim istraživačkim kapacitetima. Fragmentiranost istraživačkih aktivnosti, slaba ili nepoznata upotrebljivost dobrog dela opreme i broj stručnjaka koji su otišli iz zemlje su varijable koje trenutno nisu poznate ili su nepotpune.

U okolnostima minimalnog budžeta koji država izdvaja za naučni razvoj i istraživanja, prvi korak u konsolidaciji je katalogizacija raspoloživih ljudskih i materijalnih resursa finansiranih od strane republičkih fondova, kao i analiza trenda razvoja. Nivo detalja bi podrazumevao kompletan popis nekretnina, funkcionalne opreme (uključujući tu računarske resurse, kao i procenu godišnje potrošnje laboratorijskog materijala) i ocenu produktivnosti pojedinačnih istrživača. Sličan popis bi se morao primeniti i na laboratorije ili institucije koje naplaćuju usluge ili servis, a istovremeno primaju deo (i koliki je taj deo?) budžetskih sredstava. Ovakvim pristupom utvrdio bi se potencijal raspoloživih naučnika u Srbiji, procenila infrastruktura i oprema sa kojom se radi, i omogućilo državi da se na osnovu rezultata analize izvrše procene i postave prioriteti istraživačkog rada. Autori smatraju da je Srbiji neophodna kvalitetna, detaljna, i nepristrasna analiza trenutnog stanja nauke u zemlji, kao i jednoznačan i transparentan pristup rezultatima analize.

Direktna primena prikupljenih informacija o pojedinačnim istraživačima zaposlenim u srpskim naučno‑istraživačkim institucijama je u osnivanju javne baze podataka koja će omogućiti stupanje u kontakt sa naučnicima odgovarajućeg profila. U svim razvijenim zemljama, jedna od zakonskih obaveza institucija finansiranih od strane države je da, kao minimum transparentnosti, omoguće javni pristup kontaktnim podacima i u velikom broju slučajeva biografiji zaposlenih. Osim toga, Srbija za sada nema javnu bazu podataka sa informacijama o mnogobrojnim naučnicima i stručnjacima u rasejanju, od kojih su mnogi bili finansirani od strane države kao stipendisti ili zaposleni na fakultetima i institutima.

Zahvaljujuci Internet pretraživačima, postojećim podacima u ministarstvima republike Srbije i javno dostupnim bazama naučnih radova, prikupljanje gore navedenih informacija ne bi predstavljalo tehnički izazov a ovim korakom bi se produbila saznanja o ukupnom naučnom potencijalu Srbije, kao i omogućila centralna lokacija za pronalaženje potencijalnih saradnika ili eksperata za potrebe domaće ili strane industrije, ili finansijera. Javna internet baza podataka srpskih, kao i istrazivača obrazovanih u Srbiji je neophodna za povećanje vidljivosti i potencijala za saradnju sa inostranim i domaćm investitorima.

Mogućnost saradnje i unapređenja naučnih istraživanja koristeći finasijski i stručni kapacitet srpskih naučnika na stalnom ili privremenom radu u inostranstvu nas dovodi i do inicijativa koje se periodično manje ili više ozbiljno razmatraju. Autori su u prethodnih još malo pa 20 godina bili svedoci nekoliko pokušaja da se (barem u teoriji) predloži program vraćanja naših uspešnih, kvalitetnih i etabliranih naučnika iz inostranstva na naučne institucije i univerzitete u Srbiji.

U ovome su neke zemlje iz okruženja, poput Hrvatske, već preduzele konkretne poteze, kao što je formiranje Mediteranskog instituta za proučavanje života (Mediterranian Institute of Life Sciences) u Splitu. Uprkos klimavim počecima, uz razumnu institucionalnu i finansijsku podršku, nakon samo nekoliko godina prvi rezultati u vidu publikacija u najprestižnijim međunarodnim naučnim časopisima, kao i konkurentnosti u predlozima projekata za fondove koji omogućuju dalji priliv sredstava i manju zavisnost od državnog budžeta su postali vidljivi.

Međutim, autori smatraju da su očekivanja masovnog povratka uspešnih naučnika iz inostranstva u Srbiju prilično idealistička, naročito u oblastima istraživanja koje su vezane za skupu opremu (teoretska fizika, mnoge grane medicine itd.). Istinske „zvezde“ u naučnim oblastima je prilično teško izmestiti iz njihovog okruženja. Na primer, profesor koji je svetski priznat u svojoj oblasti istraživanja često ima laboratoriju u kojoj finansira destine zaposlenih koristeći višemilionske projekte, a često i jake porodične razloge koji ga drže vezanim za određeno mesto. Realniji scenario jačanja veza sa Srbijom je da se stručnjaci visokog profila angažuju kao savetnici, drže serije predavanja i da se pre svega iskoristi ono najvrednije što oni pružaju, a to su dugogodišnja iskustva i veze sa ostalim mnogobrojnim istraživačima iz date oblasti u svetu.

Ako govorimo o istinskom i trajnom vraćanju naših naučnika u Srbiju, ono je po mišljenju autora realnije u kategoriji ljudi izmedju 25-40 godina. Postoje mnogi uspešni doktoranti, istraživači, vođe timova ili mladi profesori na zapadu koji imaju volju i želju da se u Srbiju vrate, ukoliko im se omogući bavljenje istraživanjima i normalan životni standard. Upravo ovakvim ljudima Univerziteti mogu otvoriti svoja vrata i dati im sredstva i slobodu da oko sebe okupe sveže timove naučnika i odrede standarde kvalitetnog i fokusiranog rada. Odabrani na kompetitivan i profesionalan način, baš ovakvi ljudi bi mogli biti strateški značajna karika koja bi na lak i prirodan način povezala Srbiju sa laboratorijama iz kojih su oni regrutovani, a time i sa tokovima iz Evrope i dalje okoline.

Sledeca sistematična aktivnost koja bi pomogla oživljavanju nauke u Srbiji je razvoj potencijala za povezivanje sa privredom i industrijom. Legendaran primer iz EU je farmaceutski gigant "Beringer Ingelhajm" iz Nemačke - industrija u porodičnom vlasništvu koja finansira biomedicinsko istraživanje stotina doktoranata širom zemlje, kao i jednog broja nemačkih državljana koji su se odlučili da svoje doktorske teze rade u stranim laboratorijama. Ovaj koncern godišnje ulaže gotovo petinu svojih ukupnih prihoda u istraživanje i mnogi u toj činjenici nalaze objašnjenje za fenomen uz pomoć kojeg se jedna porodična firma lansirala među desetak vodećih farmaceutskih preduzeća. Sve česće, kompanije ili veliki privatni dobrotvori ulažu sredstva u specijalne profesorske ili istraživačke pozicije na univerzitetima koje su nazvane po finansijeru.

Takve pozicije su uglavnom bolje plaćene, visoko prestižne, i obično rezervisane za naučnike visokog profila i, što je najvažnije, bez ikakvih obaveza institucije da na bilo koji drugi način promoviše sponzora, osim da nazove poziciju npr: “petnički profesor u biomedicinskim naukama” ukoliko je, recimo, Petnica obezbedila sredstva za platu i istraživanja za takvu poziciju. Povezivanje industrije i istraživanja u Srbiji, podržano jasnim poreskim olakšicama za kompanije koje investiraju u stipendije individualnih istraživača, osnivanje novih radnih mesta ili sponzorišu istraživačke institucije, je po mišljenju autora nedovoljno eksploatisano.

Tuzžno ali istinito, nepoštovanje ili nepostojanje jasnih zakona u zemljama na prostoru biše Jugoslavije omogućava ponekim evropskim istraživačkim i farmaceutskim laboratorijama ono što bi u njihovim zemljama bilo teško dohvatljivo: pristup jeftinijoj naučnoj radnoj snazi, pojednostavljeno dobijanje bioloških materijala za rad i olakšano regrutovanje pacijenata za kliničke studije samo su neki od primera. Međutim postoje i pozitivne strane – sa uspostavljenim stručnim vezama između naučnika u Srbiji i inostranstvu, postaje sve lakše da se inostrani projekti delimično rade u Srbiji.

Nakon što je projekat prihvaćen i fondovi uplaćeni na račune, često samo od direktora projekta zavisi izbor zaposlenih i uglavnom ne postoje nepremostiva ograničenja da ti zaposleni ne žive u drugim zemljama. Sličan koncept je već nekoliko godina u primeni u Kini, Indiji, i Brazilu, tako da je i Srbija u poziciji da uz minimalna ulaganja u informacionu tehnologiju, baze podataka i eventualne poreske olakšice iskoristi prednosti naučne saradnje sa inostranim istraživačima kojima je u interesu da svoje ugovorene eksperimente kompletiraju uz minimalne troškove i maksimalan kvalitet. Procenjeno je da se više stotina miliona dolara godišnje preliva iz SAD u Kinu i Indiju preko individualne naučne saradnje, a potencijal Srbije da učestvuje u ovom izvoru inostranih finansija je još uvek nepoznat.

Još jedan zadatak koji stoji pred naukom u Srbiji je da na prirodan način i bez opterećenja uradi i ono u čemu politika ne uspeva već godinama - da se čvrsto poveže sa zemljama iz regiona i sa njima gradi zajedničke projekte. S obzirom na to da na Balkanu živimo u malim zemljama, oštećenim nedavnim ratovima i ograničenih ekonomskih i ostalih resursa, realnost je nažalost takva da nismo uključeni u veće i sistematične naučne projekte iz EU. Sa izuzetkom naših retkih briljantnih istraživačkih timova, pojedine laboratorije iz Srbije bivaju pridružene evropskim projektima tek zahvaljujući jakim ličnim kontaktima, a ponekad i iz banalnih političkih interesa: na primer, konzorcijum EU laboratorija ima veću šansu da njegov projekat pobedi na konkursu ako je na predlogu izvođača uključena i neka egzotična laboratorija iz zemalja van EU.

Zato je jedan od načina da budemo prihvaćeni kao ozbiljni i poštovani akteri naučne arene, da međusobno sarađujemo i gradimo projekte sa zemljama sa kojima smo i istorijski dokazano već uspevali da zajedno živimo i radimo i prihvatimo činjenicu da EU fondacije daju prednost projektima koji se ostvaruju kroz regionalnu saradnju.

Za početak bi se mogli organizovati zajednički kongresi na kojima bi radove predstavili istraživači sa univerziteta u regionu, kao i poneki naš naučnik iz inostranstva - već ovaj korak doneo bi nove ideje i inicijative. Finansijska podrška odgovarajućih ministarstava je neophodna da bi se uspešno organizovala serija zajedničkih konferencija na koje bi bile pozvane kolege iz inostranstva, a posebna podrška bi trebalo da bude obezbeđena za prezentacije nastale u saradnji sa kolegama iz regiona.

Viševekovna tradicija, delom i zbog tadašnjeg geopolitičkog značaja i položaja države, ukazuje da je Srbija istorijski bila opredeljena ka razvoju medicinskih kapaciteta, kao i da je predstavljala naučni komunikacioni kanal između istoka i zapada. Na primer, prvu bolnicu na teritoriji Srbije je osnovao Sveti Sava u Studenici 1216. godine, a najstarija apoteka na ovim prostorima je postojala u Kotoru 1326. Nastavljajući očigledno uspešan model, bolnice se ubrzo osnivaju u Dečanima (1335), u manastiru Sv. Arhanđela kod Prizrena (1342), a despot Stefan Lazarević podiže prvu bolnicu u Beogradu oko 1390.godine.

Već po ovim podacima primećujemo da je srpska srednjovekovna medicina bila napredna i razvijala se pod uticajem kako vizantijske tako i zapadno-evropske medicine. Autori smatraju da u Srbiji još uvek postoje ljudski resursi i istraživačka infrastruktura koja obezbeđuje potencijal da se putem racionalne državne podrške nastavi istorijska i skorašnja tradicija srpskog istraživanja i ostvari uloga regionalnog lidera u budućem razvoju intelektualinh resursa. U takvoj perspektivi razvoja, mesta kao Istraživačka stanica Petnica će imati trajni smisao i ulogu u obrazovanju novih generacija istraživača.

***

Autori se zahvaljuju Dr Damiru Marjanoviću (Institut za genetičko inženjerstvo, Sarajevo), Dr Ani Banjac-Čanak (DNK-Centar za genetiku, Beograd) i ostalim brojnim kolegama koji su svojim komentarima i idejama pomogli pisanje ovog teksta.

Kontakt adrese: darja@chemie.fu-berlin.de, dulep@iastate.edu.