Manastir Svete Bogorodice

Kuršumlija se našla na turističkim mapama zahvaljujući Đavoljoj varoši, u koju hrli na hiljade posetilaca iz zemlje i sveta, ali uglavnom ne zna da je tu u prvoj prestonici Stefana Nemanje podignut prvi hram posvećen Svetoj Bogorodici još 1156. godine, od koga je malo ostalo: dva stuba portika na zadnjoj strani, zidovi od opeke, oltarska apsida... Zašto je prepušten zubu vremena manastir jedinstven u Srbiji po arhitekturi, građen po ugledu na carigradske crkve 11. veka, u kome je živela majka Svetog Save, a posle o njemu brinula sultanija Mara?

– Pre godinu dana pokrenuli smo inicijativu i uputili zahtev Zavodu za zaštitu spomenika kulture u Nišu, da se obnovi manastir Svete Bogorodice u Kuršumliji, prvi od oko 200 manastira izgrađenih u epohi Nemanjića – rekao nam je direktor sektora za razvoj turizma „Planike” Radovan Tanasković dodavši da su u Kuršumliju tim povodom dolazili i iz Ministarstva kulture Republike Srbije.

„Planika” bi uložila deo sredstava u obnovu ovog spomenika kulture od izuzetnog značaja, brojni su i donatori spremni da to učine, koliko nam je poznato urađen je i projekat, ali bi prvo trebalo uraditi arheološka istraživanja, pojašnjava naš sagovornik.

Bele Crkve

Veliki srpski župan Stefan Nemanja je svoju političku karijeru i važno poglavlje u istoriji Srbije započeo u današnjoj Kuršumliji, gde je bila njegova prva prestonica više od 30 godina. Tu je sazidao prve zadužbine: manastire Svete Bogorodice (1159. godine) i Svetog Nikole (od 1165. do 1168) a onda, pošto je odatle proširio državu, seo na presto velikih župana u Rasu.

Važno je istaći da su ova dva manastira ne samo vremenski nego i arhitektonski na početku nemanjićke epohe. Oni ne samo da su imali uticaj na potonje građevine zidane u doba Nemanjića, već su promenili čak i ime mesta u kome su sazidani. Bili su pokriveni olovnim pločama koje su blještale na suncu i videle se nadaleko, pa je po njima staro slovensko ime Toplica, kako se nekada nazivala Kuršumlija, zamenjeno novim nazivom Bele Crkve. Tek posle prve i druge seobe Srba 1690. i 1737. godine, kada su Arnauti naselili opustošeni kraj, novo ime polako pada u zaborav. Obe su crkve porušene, a olovni krov izliven u kuršume. Neki smatraju da je otuda današnje ime Kuršumlija, ali po mišljenju turkologa, ono vodi poreklo iz staroturskog jezika, na kojem znači Bele Crkve.

Od uspostavljanja autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve 1219. godine, Kuršumlija je i sedište Belocrkvanske episkopije, a od osnivanja Srpske patrijaršije i sedište Arhiepiskopije.

Anin drugi dom

U blizini ušća reke Kosanice u Toplicu, na putu ka selu Pepeljevac, gde je nekada prolazio rimski put a danas železnica iz Niša za Kosovo Polje, nalazi se ruševina prve Nemanjićeve zadužbine.

Crkva Svete Bogorodice je podignuta na mestu starijeg hrama. Zato je jedna od pretpostavki da je Nemanja u stvari obnovio hrišćansku crkvu iz 6. veka. Zidana je spolja opekom, a iznutra od opeke i kamena. Istorija beleži da se Nemanja posle povlačenja sa vlasti 1196. godine zamonašio, kao i njegova supruga Ana, u crkvi Svetih Petra i Pavla u Rasu. Tom prilikom su uzeli monaška imena Simeon i Anastasija.

Prvu godinu svog monaškog života Simeon je proveo u Studenici. U jesen 1197. godine Simeon se pridružio sinu, Svetom Savi, na Svetoj Gori. Tamo je uz dozvolu vizantijskog cara 1198. godine počeo gradnju manastira Hilandara.

Anastasija je ostala u manastiru Svete Bogorodice u Kuršumliji. Majka najvećeg srpskog svetitelja Save bila je kćerka vizantijskog cara Romana IV Diogena. Ana je rodila dva sina, Vukana i Stefana, a znatno kasnije, kada je imala skoro 50 godina, najmlađe dete Rastka, kasnije monaha Savu. Nema sumnje da je grčki jezik Sava naučio od majke.

Anastasija je preostalih pet godina provela u manastiru, gde je preminula u 75. godini, 21. juna 1200, četiri meseca nakon upokojenja njenog supruga (Stefan Nemanja, monah Simeon, usnuo je u 86. godini u manastiru Hilandaru, 13. februara 1200.).

O manastiru Svete Bogorodice se neko vreme, u 15. veku, starala i sultanija Mara, kćerka Đurađa Brankovića i žena turskog sultana Murata Drugog, koja je u neposrednoj blizini imala dvor.

Turci su crkvu u više navrata rušili i palili, ali je ipak nisu do kraja uništili. Priča se da je neki obesni poturica u 13. veku porušio deo crkve i od tog materijala napravio vodenicu na Toplici, koju mu je ubrzo nabujala voda odnela.

Interesantno je da je u blizini crkve otkriven nakit, prvi primerak ove vrste nađen na teritoriji Srbije.

Manastir je zapušten posle Velike seobe Srba, nakon čega su Osmanlije skinule olovni krov, čime je započelo njegovo zarušavanje. Vremenom su manastirske građevine porušene, kao i sama crkva od koje je opstao samo deo koji je istraživan 1921. godine i očišćen od rastinja. Konzervacija je rađena i 1948. godine, kao i nedavno, ali u manjem obimu. Crkva, u narodu poznata kao Petkovača (jer se oko nje svake godine na Veliki petak okupljaju vernici), samo je delimično obnovljena. Ostaje nada da će se što pre naći sredstva za obnovu ove svetinje. S. Berić